Zoeken in deze blog

zondag 16 maart 2025

Citaatje van de week (of de maand): al die campagnes hebben geen sodemieter geholpen

Deze komt van Wijnand Mijnhardt en stond in een interview met hem in de Volkskrant 15 maart 2025. Heerlijk, zo'n uitspraak middenin de Boekenweek. Want die campagnes, daarmee bedoelde hij leesbevorderingscampagnes.
Een wat riskante uitspraak, want we weten niet hoe het met ons gesteld zou zijn zonder die leesbevorderingscampagnes. Oud-directeur Barry Wiebenga van Stichting Lezen zei het al ooit eens: het effect van al die inspanningen is niet te meten bij gebrek aan controlegroep.
 
Wijnand Mijnhardt was tot 2019 hoogleraar vergelijkende wetenschapsgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht, waar hij in 2007 het Descartes Centrum voor wetenschapsgeschiedenis en wetenschapsfilosofie oprichtte. Tussen 2001 en 2005 was hij gasthoogleraar vroegmoderne intellectuele geschiedenis aan de University of California in Los Angeles. Hij is gespecialiseerd in de 18e eeuw.
 
Wat maakt de 18de eeuw zo interessant? (Vroeg interviewer Wilma de Rek.)

‘Dat er voor het eerst ruimte werd gecreëerd, niet meteen in de praktijk maar wel in de theorie, voor een vrijheid van denken. Dat is iets wat mij tot de dag van vandaag blijft fascineren. Het klassieke voltairiaanse standpunt: het kan me niet schelen wat je vindt, maar iedereen moet de ruimte hebben zijn onzin te verkopen.'
Daarvan komt naar zijn mening in de wereld van sociale media niets terecht, omdat een belangrijk aspect ontbreekt: het tolereren van andere meningen en daarover in gesprek gaan.

Afijn, het is een zeer interessant interview maar het gaat hier even over die boude uitspraak, die trouwens kan concurreren met dat andere citaat uit dit interview: 'Om de wereld te begrijpen moet je goed kunnen lezen, luidt al jaren de boodschap van boekenbranche en overheid. Maar volgens wetenschapshistoricus Wijnand Mijnhardt is dat een treurig misverstand.'
 
Even terug naar de 18e eeuw.
‘Als je kijkt hoe denkbeelden in die tijd bij de mensen terechtkwamen – dus niet zozeer bij een handjevol intellectuelen in een of andere Parijse salon, maar bij de gewone man – dan is het antwoord: via boeken. En daar komen uitgevers en boekhandelaren als Jean Frédéric Bernard en Marc-Michel Rey in beeld. Het is geen toeval dat zij zich in Amsterdam vestigden. De relatief tolerante Nederlandse Republiek heeft weliswaar zelf niet zo veel iconische wijsgeren voortgebracht, maar de verbeelding had er vrij baan en het werk van verlichte denkers kon er op schrift worden gesteld. Bernard en Rey vonden dat alle boeken en tijdschriften gedrukt en geconsumeerd moesten kunnen worden; ieder mens moest van alle standpunten kennis kunnen nemen. Zíj zorgden ervoor dat de denkbeelden van Rousseau, Diderot en noem ze allemaal maar op verspreid konden worden.’ Plechtig: ‘De Franse Verlichting, of liever gezegd: de Europese Verlichting, is in Nederland geproduceerd.’ 
‘In de loop van de 18de eeuw ontstond hier een wat ik zou willen noemen ontwikkeldencultuur. Die hebben we nog steeds, daar horen jij en ik bij; we vormen niet de toplaag, we zijn gewoon ontwikkelden. Aanvankelijk werd die groep gevormd door slechts een paar procent van de bevolking. 2, misschien 3 procent van de inwoners van de Republiek kocht boeken. Het percentage lezers was wel wat groter, maar niet veel.'
'Onderdeel van die ontwikkeldencultuur was de gedachte dat mensen, om volwaardige burgers te kunnen worden, a) moesten leren lezen en schrijven en b) lid moesten worden van een genootschap of een vereniging. Want dáárin kon je de dingen bespreken die je had gelezen. In clubverband leerden mensen tolerant te zijn, te accepteren dat er andere denkbeelden bestonden dan de hunne: ze leerden er burger te worden. Leesvaardigheid en sociabiliteit – het kunnen leven in groepen – waren de twee fundamentele grondslagen onder de burgersamenleving.’
 
Wilma de Rek voegt hier een behulpzame samenvatting toe: 'Aan het einde van de 18de eeuw, Nederland telde twee miljoen inwoners, kon ongeveer twee derde van de volwassenen lezen en schrijven (in elk geval een beetje). In 2025 zijn er bijna 18 miljoen inwoners en heeft nog altijd een op de vijf volwassenen moeite met lezen en schrijven, en trouwens ook met rekenen. Met de leesvaardigheid van jongeren gaat het bergafwaarts; bij een derde van de 15-jarigen schiet die inmiddels tekort.'
En daarna volgt dan die ontboezeming en ik citeer met opzet een flink deel dialoog:
 
Mijnhardt: ‘Er is de afgelopen twee eeuwen enorm veel geld gestoken in het bevorderen van de leesvaardigheid. En het is verbijsterend hoe weinig resultaat dat heeft gehad. Al die campagnes hebben geen sodemieter geholpen.’

Nou ja, wel iets dus.

‘Maar hoeveel mensen lezen nu echt geregeld een boek, dus niet heel af en toe? Dat zal hooguit de helft van de Nederlanders zijn, waarschijnlijk minder.’

Ongeveer een derde van de Nederlanders zegt zich geen leven zonder boeken te kunnen voorstellen. Eveneens ongeveer een derde leest weinig of helemaal geen boeken.

‘Precies. De conclusie is dat het boek in de verste verte niet is gekomen waar de verlichte burger rond 1800 het had verwacht. Op de vraag naar de oorzaken van het beperkte effect van ruim twee eeuwen offensief volgt steevast het antwoord dat dat offensief kennelijk niet krachtig genoeg is geweest. Daarop is het hele overheidshandelen gebaseerd: we hebben niet genoeg gedaan, we moeten meer doen! Dus gaan we voort op de ingeslagen weg, huren we een pseudoprinses in om kinderen voor te lezen en verzinnen we nog maar eens een campagne. En dat is dus grote flauwekul.
‘Het punt is dat we de oorzaken van het geringe effect van al die lezersoffensieven in een totaal verkeerde richting zoeken. Naar mijn mening moeten we op een heel andere manier naar het probleem kijken, en om te beginnen accepteren dat leesvaardigheid in een samenleving een soort van natuurlijke bovengrens kent. Hooguit 50 procent van de mensen is in staat werkelijk leesvaardig te worden, dus lange en ingewikkelde teksten te begrijpen, en dan kun je twisten over een procentje meer of minder. Maar dat accepteren we niet. Want we vinden lezen zo belangrijk. Maar waarom eigenlijk?’

Nou?

‘Omdat we lezen nog steeds beschouwen als grondslag van de kennisoverdracht. Die misvatting danken we aan de burger van de 18de eeuw. Geen kwaad woord over die burger, maar hij heeft ons wél opgezadeld met een ideologische fixatie op lezen waarop veel is af te dingen. Ik denk dat het hoog tijd is de grondslag van de kennisoverdracht aanzienlijk te verbreden.'
 

Zijn punt is dat we leesvaardigheid als deugd zijn gaan zien en dat kennisoverdracht met meer middelen kan dan alleen boeken.
Niet dat hij een hekel heeft aan boeken, integendeel, zijn huis staat er mudvol mee (zoals ook de foto's bij het interview tonen) en 
 
‘Begrijp me niet verkeerd, ik ben niet tegen literatuur: lezen maakt de mens vrolijker en wijzer, net als muziek of theater, en er mag best meer geld naartoe. Maar niet op de dwangmatige manier die je nu ziet, waar vanuit de branche trouwens vooral een economische motivering achter zit, en vanuit de overheid de onjuiste aanname dat je via leesbevordering mensen tot politiek rijpe burgers kan maken. Die aanname is gebaseerd op de 18de-eeuwse idee dat als we allemaal maar goed kunnen lezen, we ons als volwaardig burger zullen gedragen. Het is tijd dat we erkennen dat dit een mythe is.’ 

Waarvan akte.
Lezen maakt de mens vrolijker en wijzer, die zit. Volgens mij rechtvaardigt dat heel wat leesbevordering. En is een goede leesvaardigheid niet zozeer een deugd als toch wel een handige vaardigheid in het leven.
 

woensdag 12 maart 2025

Die Gedanken sind frei

 ... maar niet altijd.
 
Want
 
Als hetzelfde woord uit verschillende monden komt, steeds weer opnieuw, wordt het moeilijker te negeren. Het wordt een soort waarheid.
Drup
drup
drup...
Zo groeien stalagmieten in het donker.
Zo groeien gruwelen binnen in ons.
 
Dan ga je denken dat je slecht bent. Want iedereen zegt het.
Toch lukt het hoofdpersoon en verteller Faye in Het eiland aan de rand van de nacht om nog een beetje twijfel te koesteren. Want ze kan zich niet herinneren wát ze dan aan slechts heeft gedaan. Het was buiten, het was nacht, er was storm en onweer, een boom - en haar tante, een bijl en bloed. Haar vader is op dat moment bijna een zombie, haar tante stuurt haar 'voor haar eigen bestwil' naar een kostschool op een verafgelegen Schots eiland voor heel moeilijke, 'slechte' kinderen. Zo moeilijk dat er wel eens een kind verdwijnt.
 
Het is 1932, leren we op p. 37. Faye's vader, Arthur Fitzgerald, is een bekende bioloog, maar is gebroken uit de oorlog gekomen en bovendien wegens een onwaarschijnlijke theorie terzijde geschoven in vakkringen. Een moeder is niet in zicht. (Wordt later verklaard.) Zijn zus Christina bestiert het gezin, maar dat gaat dus niet goed. Lijkt het. Faye is een echt buitenkind, doet het niet goed op de diverse scholen, en er is dus dat drama.
Eenmaal aangekomen op die school van Doctor en Violet Lighter blijken er slechts acht leerlingen te zijn, nee, zeven want een is net overleden. Lijkt het.
 
Dit is het soort verhaal waarvan het zonde is de intrige uit de doeken te doen. Het soort verhaal dat je in een klas kan voorlezen en dat leerlingen dan gaan smeken om het vervolg.
Er zit veel weer en wind en duisternis in, de school is gevestigd in een oude abdij vol geheime gangen en schuilplaatsen, de kamers van de leerlingen zijn de oude cellen van monniken, uiterst sober ingericht en 'zuster Violet' doet die kamers 's avonds op slot om de leerlingen 'tegen elkaar te beschermen'. Een decor om rillend van te genieten, 'aan de rand van de nacht'.
En een intrige die op zich helemaal niet zo vernieuwend en bijzonder is maar wel heel knap en kleurrijk opgebouwd, vol cliffhangers, zijlijntjes en spanning. Waarbij er ook nog plaats is voor vriendschap, solidariteit en zelfs liefde, voor opoffering en heldhaftigheid en een klare keuze tussen goed en kwaad. En een achter een waterval verborgen bos, een grote hertenbok, een slimme en trouwe hond en jawel, een bijl.
 
In ieder van ons zit wel iets slechts, weet een van de kinderen (is het Boudicca of prins Filiberto?) Faye te vertellen, zo ver gaat de nuance zeker in dit verhaal, maar niet zo ver dat aan het eind niet zonneklaar is wie er misdaden hebben begaan. Dat is op zich net zo lekker ouderwets en veilig als dat het de kinderen zijn die in opstand komen en de boel weten te ontmantelen. Wat voor boel, dat vertel ik niet. Wel dat Faye zich uiteindelijk, dankzij die bijl, weet te herinneren wat er voorviel, die ene nacht, en dat is een bevrijding.
 
Even lekker ouderwets is het dat het verhaal een volmaakt happy end heeft. Bij elkaar zoveel knap opgebouwde spanning en emotie dat je de auteur die paar onwaarschijnlijkheden en niet-essentiële losse eindjes ('Prins' Filiberto?) graag vergeeft.
 
 
Strange, Lucy. Het eiland aan de rand van de nacht. Vertaling: Aleid van Eekelen-Benders. Gottmer, 2024. ISBN 978 90 257 8035 7, 118 p. Oorspr.: The Island at the Edge of Night, Chicken House, 2024.
 
NB. Voor de jongere lezers, die zich afvragen waar 'Die Gedanken sind frei' op slaat? Zie Wikipedia. Of Nena of Hannes Weder op Youtube. En de verklaring voor de mooie tekeningen van boomwortels boven ieder nieuw hoofdstuk: p. 132. Ze zijn van Katie Hickley.
Lucy Strange debuteerde in 2016 met The Secret of Nightingale Wood (Het geheim van het nachtegaalbos). Daarna volgden met regelmaat nieuwe titels, waaronder het in dit blog besproken Sisters of the Lost Marsh (2021, De zusjes uit het Verzonken Moeras). 
 

maandag 10 maart 2025

Hoe doen ze het in Ierland?

Nou, wat betreft leesonderwijs een stuk beter dan in Nederland, schijnt het. Zoiets was al op te pikken uit diverse artikelen, wat columniste en onderwijsjournalist Aleid Truijens al op 11 december 2023 tot een fel stukje verleidde in de Volkskrant. En dit viel deze week te lezen op LinkedIn, een bericht van Inouk Boerma, medewerker IPABO:
 
Wat maakt het Ierse leesonderwijs zo succesvol? En wat kunnen wij in Nederland hiervan leren?
 
Afgelopen week reisden José Smeets en ik met een groep van zeventien vierdejaarsstudenten van de afstudeerrichting Lezen van Hogeschool IPABO naar Dublin om te ontdekken waarom het Ierland wél lukt om de leesprestaties te verbeteren.
 
Op het Marino Institute of Education gingen onze studenten onder leiding van docent Geletterdheid Jen O’Sullivan, PhD in gesprek met Ierse pabostudenten over de Irish Literacy Approach. Zij deelden met ons de vijf succesfactoren van het Ierse leesonderwijs:
 
✅ Sterke lerarenopleiding: leraar is een prestigieus beroep en een populaire studiekeuze
✅ Behoud van leraren: Ierse leraren zijn over het algemeen tevreden en uitval is laag
✅ Duidelijk beleid & curriculum: de overheid heeft na tegenvallende resultaten een grootschalige en landelijke aanpak ingevoerd om het leesonderwijs te verbeteren
✅ Leesinstructie in het gehele curriculum: lezen wordt vakoverstijgend geïntegreerd in het Ierse onderwijs
✅ Cultuur van lezen: Ieren hebben een sterke liefde voor taal en literatuur

 
Niet mis te verstaan. De liefde voor taal en literatuur is hier te lande wellicht minder sterk, maar aan de andere vier vinkjes valt zó iets te doen. Als onze regering zou willen.
 
Hier nog eens dat stukje van Aleid Truijens uit december 2023:
 
Wat we kunnen opsteken van Ierland, dat wél in staat is kinderen te leren lezen

Hoe ligt onderwijsland erbij, een week na de ontploffing van de Pisa-bom? We dalen internationaal gestaag met prestaties in wiskunde en natuurwetenschappen, maar bij leesvaardigheid hebben we de bodem bereikt. Eenderde van onze 15-jarigen is praktisch laaggeletterd en leest niet goed genoeg om te functioneren in de maatschappij. Eenderde!

 Iets om je ogen uit je kop te schamen. Een collectief falen, van de overheid, de inspectie, schoolbesturen, schoolleiders en leraren. In 2003 haalde 10 procent van de 15-jarigen de ondergrens niet, in 2018 24 procent en nu 33 procent. Wat nu? Op naar de 50?

Wij verwaarlozen kinderen. De belangrijkste taak van scholen is álle kinderen te leren lezen en schrijven. We verzuimen om iedereen de belangrijkste instrumenten in een mensenleven mee te geven. Een jongere die niet kan lezen is verloren, ook al kan hij reuzegoed samenwerken in groepjes of zelfsturend filmpjes aanklikken. Wie niet goed leest, struikelt overal: in het vervolgonderwijs, in de samenleving, op het werk en als opvoeder. Het besef dat dit bedroevende leesniveau een bedreiging is voor de samenleving en voor de economie, daalt hier nauwelijks in.

Ik zag weinig verantwoordelijken met het boetekleed om. Na het ‘zorgelijk…’ van demissionair minister Mariëlle Paul bleef het stil. Van de Onderwijsinspectie geen commentaar, noch van de lerarenopleidingen. De leden van de VO-Raad, de werkgeversclub van schoolbestuurders die de baas meent te zijn over het onderwijs, zaten zich niet snikkend te schamen in een hoekje. De raad schoof de schuld vakkundig af: het lag aan het lerarentekort en aan corona. Dat corona volgens de Pisa-onderzoekers een kleine rol speelt, dat de daling al twintig jaar gaande is en dat de prestaties ook bij voldoende leraren dalen, werd genegeerd.

 Andreas Schleicher, hoofd van het Pisa-onderzoek, deelde enkele corrigerende tikjes uit in Trouw. Hij merkte dat in Nederland excellentie en ambitie weinig worden beloond; de nadruk ligt op welzijn en kansengelijkheid. Niet dat dat hielp: de verschillen tussen leerlingen groeiden hier juist; elders doen kinderen met een migratieachtergrond het beter dan bij ons. Kennis biedt kansen. Ook ontkracht Schleicher de valse tegenstelling tussen welzijn van scholieren en goede resultaten; die twee gaan best samen.

Bij onze zuiderburen is het gevoel van urgentie groter. In de Vlaamse pers overheerste ontzetting over hun slechtste Pisa-resultaat ooit, ook al scoort Vlaanderen met leesvaardigheid twintig punten hoger dan Nederland. Terecht werd de vraag gesteld: wat kunnen we leren van Ierland, het met lezen best presterende Europese land?

Ierland kreeg dit succes niet cadeau. De Morgen interviewde Harold Hislop, hoofd van de Ierse onderwijsinspectie. Nadat Ierland in 2009 bij Pisa dramatisch was gezakt met leesvaardigheid, besloot Hislop dat hard overheidsingrijpen nodig was. Hij startte in 2011 Literacy Strategy, landelijk beleid dat vruchten afwerpt: ‘Politiek leiderschap is cruciaal’.

Kern van het Ierse wonder: betere lerarenopleidingen, ondersteuning van starters en regelmatige bijscholing van leraren, die je vervolgens veel vrijheid biedt. De leraren zijn enthousiast; er zijn weinig afhakers. Verder: besteed meer uren aan lezen, zet lezen centraal bij alle schoolvakken, maak alle spelers – schoolleiders, ouders, schoolboekenuitgevers, bibliotheken – medeverantwoordelijk; wijs niet beschuldigend naar elkaar. Kijk of lesmethodes werken en meet de vooruitgang van leerlingen. En: houd dit lang vol.

Het zijn geen opzienbarende adviezen – ook hier weten we dat een dergelijke aanpak werkt – maar zie ze maar eens landelijk uit te voeren. Dat lukt alleen als de overheid de eindverantwoordelijkheid bij de besturen weghaalt en de regie in eigen hand neemt. Doe het, er is geen tijd te verliezen.

 
En er is alweer een ruim jaar voorbij.

vrijdag 7 maart 2025

Leesbevorderd

Nieuw: leesbevorderen als werkwoord. Ik leesbevorder, jij leesbevordert, wij leesbevorderen en 'ook volwassenen verdienen het om leesbevorderd te worden'.
 
Hoe zou dat zijn, om leesbevorderd te worden? Hoe verdien je dat? En waarom is het niet geleesbevorderd?
 
Als iemand het weet, dan Romkje de Bildt, directeur-bestuurder van het Nederlands Letterenfonds, 'één van de zes rijkscultuurfondsen die namens de samenleving in culturele makers, instellingen en projecten investeren'. Want de uitspraak is van haar, in een interview door Maarten Dessing in Lezen 2025-1.
 
Lezen is, ter herinnering, het kwartaaltijdschrift van Stichting Lezen, niet een van die rijkscultuurfondsen maar wel door de regering ingesteld. Om het lezen te bevorderen, inderdaad.
Maar nu heeft het Nederlands Letterenfonds ook geld vrijgemaakt om eh, te leesbevorderen.
 
Met de pilotregeling Leesbevordering stimuleert en ondersteunt het Letterenfonds projecten op het gebied van leesbevordering, die vanwege hun vernieuwend karakter een aanvulling vormen op het bestaande aanbod. Organisaties kunnen subsidie aanvragen voor uiteenlopende activiteiten voor jong en oud: van leesclubs tot digitale projecten, en van workshops creatief schrijven of performen tot activiteiten gericht op intermediairs. Of voor projecten die nu nog niet bestaan, maar waarvan het belangrijk is dat ze in het leven worden geroepen om lezen te stimuleren.
 
De regeling is inmiddels wel 'gesloten'. Projectplannen zijn ter toetsing voorgelegd aan Stichting Lezen.
In het interview meer over de 'uiteenlopende' projecten die voor ondersteuning in aanmerking kwamen.
 
In hetzelfde nummer ook een interview met Marco Kunst, auteur van Vuile handen, dat speciaal voor de Maand van de filosofie (april) werd geschreven. Een 'filosofisch verhaal', over een jongen die radicaliseert. Uitspraak van de maand: 'Door te lezen, leer je denken.'
Past wel bij zo'n maand en vast ook wel bij Vuile handen en ander werk van Marco Kunst, maar in zijn algemeenheid is het niet waar. Veel teksten zijn puur vermaak.
 
Er staat meer lezenswaardigs in Lezen 2025-1. Lezen is gratis, maar natuurlijk kost het de stichting geld. Die vraagt daarom een 'vrijwillige bijdrage', zie hier.

 

donderdag 27 februari 2025

Hoefgetrappel, sabelgekletter en onversneden vaderlandsliefde

Een verhaal als Jacht op Don Antonio (Uitgeverij Born, 1948) zou er waarschijnlijk heden ten dage bij geen enkele uitgeverij door komen. De auteur, P. Joh. Zonruiter (1904-1985), is zo goed als vergeten. In DBNL wordt slechts één titel vermeld: Twee jongens op avontuur. Verhaal van list en durf in bezettingstijd en dat nog in een (afkeurende) bespreking door ene C. Vermeer in 1946 in Ontmoeting. Zwarte lading van Ab Visser was veel beter, vond C. Vermeer, veel verantwoorder jegens een 'jeugd in nood'... Laten we Zonruiter eer aan doen, hij werd met één titel vermeld in het bekende Wormcruyt met suycker van D.L. Daalder (1950): Jacht op Don Antonio.
 
Als hij geen straatgenoot zou zijn geweest van mijn grootouders (en tot ze groot werd mijn moeder), had hij dit blog vast niet gehaald. Ze woonden in Gouda en daar was hij goed thuis, getuige ook het boekje Ken uw buren van a tot z, uitgave bij 700 jaar stadsrechten Gouda, dat nog tweedehands te koop is. (Zonder datum, maar aangezien Gouda in 1272 stadsrechten kreeg...) 
Er zijn nog meer titels van hem te koop bij tweedehands-winkeltjes, zie vooral Boekwinkeltjes.nl. De man was een veelschrijver, ook niet te beroerd om een 'avondvullend blijspel' te schrijven (De doffer op de dakgoot) of iets als Tussen rem en gaspedaal, en een hele reeks over speurder Peter Fleming, waarvan 1 exemplaar, Peter Fleming en de groene smaragd, zich nog in een familiale boekenkast moet bevinden.
In mijn jeugd stond het naast Jacht op Don Antonio in mijn Tomado-boekenrekje, naast minstens vijf deeltjes Biggles, tien deeltjes Bulletje en Bonestaak, de verantwoorde (bekroonde) boeken die mijn moeder me elk jaar gaf en niet te vergeten Alleen op de wereld.
Zijn verhalen tonen kenmerkende stijltrekjes, waarover hieronder meer.
 
Edoch. (Om alvast in de stemming van oud taalgebruik te komen.) Ter zake. Maar geen haast, zoals de dief tegen de beul zei.
 
Uit zo'n familiale boekenkast, die van mijn broer, kwam onlangs Jacht op Don Antonio weer naar mij terug. (Ik verwacht nog zo'n boek van hem, Ware en onware verhalen van Eduard het Schaap, maar daarover gaat het nu even niet.)
 
Het verhaal begint op een manier die Kieviet (C. Joh.) niet zou hebben misstaan, zie Fulco de Minstreel:
 
EERSTE HOOFDSTUK
 
De Gouwenaars zien een optocht en een uittocht en het laatste wat ze ervan zien, is een blond jongenshoofd, waarin allerlei gedachten rondspoken.
 
Op een najaarsdag van het jaar 1571 was het stadje Gouda in de namiddag in rep en roer. Vele Gouwenaars dromden samen bij de Rotterdamse Poort, op de Oost- en West-Haven en op de Markt en uit de opgewonden gesprekken die ze voerden kon men opmaken dat er iets bijzonders op tij was. 
In de voormiddag was als een lopend vuurtje het gerucht door de stad gegaan dat Spaanse troepen uit Rotterdam in aantocht waren. Een reiziger uit die stad gearriveerd had in kleuren en geuren verteld wat hij had gezien: Spaanse ruiters, die zich opmaakten om in de richting Gouda te vertrekken.
Nieuwsgierig en daarbij ook een beetje angstig, wat huiverig, met een onbehagelijk gevoel, wachtten de burgers de dingen die komen gingen af.
Zeker .... Gouda had van de Spanjaarden niets te duchten, de stad was op de hand van de koning; van de Prins van Oranje en zijn Geuzen moest men niets hebben, men was tegen elke opstand  .... zonder vrees kon men de soldaten zien binnentrekken .... Of .... doortrekken ....?
Als men het voor het zeggen had .... dan liever doortrekken ...
Een boer is een boer en als je hem omkeert, is het nog een boer, was een spreekwoord in die dagen ...
Maar .... een soldaat is een soldaat en als je hem omkeert, is het nog een soldaat ...
Dat kon men met evenveel recht beweren ...
'Daar komen ze ....!'
Dof hoefgetrappel weerklonk op de dijk, het klonk sterker onder het gewelf van het poortgebouw.
Daar trekken ze de stad binnen.
 
Daar laat ik het even bij. 
Die puntjes, ruimte voor associaties als het ware, komen op ongeveer iedere bladzijde terug. En let op, in de laatst geciteerde regel verandert de verteltijd van onvoltooid verleden tijd in onvoltooid tegenwoordige tijd en dat blijft zo, best opmerkelijk voor een verteller die het even daarvoor nog over in die dagen had. Let verder op een woord als men, en uitdrukkingen als samen drommen, lopend vuurtje, op de hand zijn van en rep en roer.
Wie de verteller is blijft het hele verhaal op de vlakte, niet opzienbarend, en hij (of zij, officieel) verplaatst zich vaak in de gedachten van personages - ook niet opzienbarend. Dat doet hij met veel verve: de stemming ten opzichte van de Spaanse soldaten is treffend weergegeven.
 
Het verhaal gaat over een jongen, Maarten, zoon van een al drie jaar vermiste zeeman en een twee jaar geleden overleden moeder, die door zijn oom als lansknechtje verhuurd is aan een Spaanse vaandrig. Maar (Zonruiter zou schrijven: doch) hij heeft geen zin om echt soldaat in het Spaanse leger te worden en tijdens een nachtelijke aanval door Geuzen grijpt hij zijn kans en een ruiterloos paard en loopt over.
Eerst belandt hij in een cel van een fort. Hij maakt er kennis met de cipier. Nog een citaat, wel ja, waarom niet:

De gedaante waggelt tot in het midden van de cel, zonder iets te zeggen en Maarten is ook te verbaasd om een woord te uiten. Dan hoort de gevangene een gesnuif als van een verkouden zeehond, een geblaas als van een kwaadaardige kater en een bons, een gesteun en de vreemdeling zit.
Hij kijkt Maarten aan.
'De cipier', denkt deze.
'Zo broer', klinkt de stem van de dikkerd, 'en hier zijn we dan, zoals de dief tegen de beul zei. En dit is je eten.'
Hij legt een homp brood met een stuk vlees op de tafel.
'En hier is je drinken.'
En daar staat een kruik op de tafel.
Hij zit wijdbeens op het krukje. Maarten echter loopt naar op de tafel toe.
Hongerig begint hij aan zijn maaltijd.
'Ik ben Steven, de cipier', klinkt het vanaf de driepoot. 'En hoe heet jij?'
'Maarten',  komt het uit volle mond.
'Zo, broer .... Maarten .... zo ..... zo. Nou, je zit lelijk in de klem, broer, zoals de jager tegen de vos zei. Wat ze hier eenmaal in d'r handen hebben, laten ze niet gemakkelijk weer los.'
 
Dat blijkt echter mee te vallen. 
De verkouden zeehond (kennelijk weet de verteller hoe dat klinkt), de rare vergelijkingen (zoals de jager tegen de vos zei), het tekent de stijl, waarbij dient aangemerkt dat die zoals-vergelijkingen beperkt blijven tot cipier Steven - die in het hele verhaal van tijd tot tijd opduikt. En hoewel de verteller regelmatig in de gedachten van Maarten duikt, met of zonder aanhalingstekens (een bijzondere eigenaardigheid die hij deelt met niet de minste, namelijk Lewis Carroll), blijkt uit zulke woorden als de gevangene weer enige afstandelijkheid, alsof de verteller een toneeltje aanschouwt.
 
Maarten wordt ondervraagd en dat loopt goed af. Hij treedt in dienst als koerier. Na enkele proefklussen krijgt hij een grote opdracht: het opsporen van een superspion die vele namen heeft maar eigenlijk Don Antonio heet. Heel eervol en eerst denkt Maarten dat hij er alleen voor staat. En hoe spoor je iemand op die overal kan zijn en meesterlijke vermommingen heeft.
Op een bepaald moment overnacht hij in een herberg waar hij in de gelagkamer een zich Van Waandere noemende koopman een gloedvol betoog ziet afsteken en we volgen even de gedachtegang van Maarten:
 
De jonge man heeft men belangstelling geluisterd. Dat is pas praten. Een mens zou er van onder de indruk komen, zonder dat dat hij dat zelf wil ... Maar toch vergeet de geachte spreker één ding, één voornáám ding. Het betreft hier mensen die voor hun vrijheid vechten. En dan is men tot grote dingen in staat. Hun aantal is klein, nóg klein, dat is zeker. De kooplieden en rijke burgers houden de koorden van de beurs nog dicht. Maar machtiger dan geld en legers is de vastberaden wil om te zegevieren: de koppigheid der Nederlanders, zoals de Spanjaarden dat noemen.
En voor de rest zou ik wel eens willen weten: wie is die meneer? Is dat soms een zekere Don Antonio? Als dat eens waar was ... Dan viel ondergetekende precies met zijn neus in de boter ... Een mens moet maar geluk hebben ... Als ik er maar zeker van was ... Ik zal hem in elk geval heel goed in de gaten houden.
De oude soldaat heeft de minste belangstelling getoond. Hij is gaan zitten en met zijn hoofd op de tafel in slaap gevallen.
 
Woorden als herberg en gelagkamer horen bij een verhaal dat zich eeuwen geleden afspeelt, Thea Beckman maakte er ook gebruik van.
Voor het overige kruipen we in Maartens hoofd, en blijft het opmerkelijk dat die jonge man even later ik heet, en zelfs ondergetekende.
Helaas voor Maarten had hij geen geluk en het werd nog wat gedoe in die herberg, maar die Van Waandere was wel een spion - net als die oude soldaat, maar dat blijkt pas veel later in het verhaal. Waar het hier om gaat is dat onversneden partij kiezen, nationalisme zou je het bijna noemen, dat de verteller hier in zijn personage legt, en dat later nog enkele keren terugkeert en al helemaal als hij bijna op het eind kennis mag maken met de Prins van Oranje, in Enkhuizen. Past helemaal in het verhaal en bij de hoofdpersoon, die dan ook nog eens zicht krijgt op een mogelijke ontdekking van zijn vader, maar zo treffen we het in de hedendaagse jeugdliteratuur zelden meer aan. 
Nuance: de Spaanse soldaten worden in het geheel niet naargeestig weergegeven, zodat de jonge lezer anno 1948 wel ruimte wordt geboden voor relativering. Sterker, een weddenschap omtrent een stout stukje dwingt cipier Steven nog eens zijn hoed af te nemen voor een gevangen genomen Spaanse soldaat, die de sergeant blijkt in het regiment waar Maarten ooit diende.
En hoewel die Don Antonio uiteindelijk in een zwaardgevecht wordt overwonnen is er verder geen directe doodslag in dit verhaal. Dat maakt het verhaal heel menselijk en met of ondanks al die eigenaardige stijltrekjes toch redelijk te pruimen. Van dat nationalisme nog één proeve, in het slot, waarin hij op pad gestuurd met een nieuwe opdracht maar ook met de mogelijkheid zijn vader te ontmoeten.
 
Hij neemt afscheid van alle bekenden.
'Denk om je boodschap in Woerden', zegt de voorzichtige sinjeur Vrancken.
'Goede reis', zegt Luwe kalm.
'Van 't zelfde,' zegt Maarten.
Zo doet men dat, geen praatjes en geen sentimentaliteit.
'Goede reis', wenst Steven, 'en tot ziens, zoals het paard tegen de ruiter zei toen hij hem in 't zand wierp.'
En zo trok Maarten Holland weer in.
Hij keek naar het landschap om zich heen, hij zag de kikkerbloemen hun witte hoofdjes boven het groene kroos uitsteken, en aan de overkant graasden de koeien in de wei; de knotwilgen staken hun jonge scheuten met de tere blaadjes triomfantelijk de lucht in, een pereboom stond uitbundig te bloeien als een bouquet, de lucht geurde naar meidoorn en sering, in de verte draaide een molen, een spits kerktorentje gluurde over een troepje bomen en een boerenkar reed voorbij, het paard dampte, de boer stak zijn hand op ten groet, langs een slootrand stapte een ooievaar ....
En dat alles bij elkaar, dat was nou Holland, zijn Holland ...
 
EINDE
 
Dat laatste, dat tevreden EINDE, tref je ook zelden meer aan in hedendaagse boeken. Het is wat komisch, want aan het begin staat geen BEGIN. Verder is het een nogal onschuldige vaderlandsliefde, zo'n landschapsbeschrijving. In het algemeen berust het patriottisme in dit verhaal niet op uitsluiting en zure afwijzing zoals in de politiek tegenwoordig in zwang is, al zouden we tegenwoordig wellicht net wat sceptischer zijn over types als Willem van Oranje en de te verwachten vrijheid. Aan religieuze aspecten wordt in dit verhaal nauwelijks aandacht besteed.
En ja, toen dit geschreven werd zag het weidelandschap er nog niet zo eentonig uit als nu. Het was nog niet getransformeerd tot egaal-groene agrarische industrievloeren zonder hagen of bomen en de koeien bleven nog niet het hele jaar op stal. Auteur Zonruiter was duidelijk gesteld op zijn woonplaats en omgeving.
 
Al met al: het verhaal zou wellicht tegenwoordig geen kans meer maken, het was toch een prettige hernieuwde kennismaking.


Zonruiter, P. Joh. Jacht op Don Antonio. Geïllustreerd door Hein Kray. Uitgeverij Born, 1948. Geen ISBN, 218 p. 


Een benauwd momentje...
 

maandag 24 februari 2025

Apocalyps

Onlangs een recensie gelezen van filmrecenseur André Waardenburg in NRC 19-2-2025, over een stel animatiefilms voor kinderen.
De krant kopte:

De animatiefilms voor de jeugd in deze voorjaarsvakantie zijn stilistisch divers, maar apocalyptisch: de wereld gaat ten onder. Op de beste na, 'Red de Jungle'. Die is wat bescheidener.
 
Niet helemaal correct die kop, blijkt uit het stuk zelf, want in alle films wordt de wereld juist gered van de ondergang en in die ene wordt alleen houtkap tegengegaan. De wereld gaat dus net niet ten onder. Geen Melancholia-achtig scenario voor kinderen...
De recensent bespreekt vooral de vormgeving en prijst in Een nacht in de dierentuin bijvoorbeeld de '"jump scares" die kinderen (en volwassenen) uit hun bioscoopstoel laten stuiteren', en dat Red de jungle 'met name grandioos is in zijn gedetailleerde schildering van de jungle'. Aan de intriges besteedt deze recensent weinig of geen aandacht en over Een nacht in de dierentuin wordt gemeld dat de 'aardige animatie deze wat obligate boodschap gelukkig doet vergeten'. Daarmee kun je het dan doen als scenarist en regisseur.
 
Er staan twee foto's bij het stuk. Die maken dat het relatief positieve oordeel mij verbaast.



Die hierboven is uit Een nacht in de dierentuin. Die hieronder uit Red de jungle. Ik zie...

 
... bolle oogjes in of op grote hoofden (koppen). Het zijn poppenfilms, zou ik zeggen, maar die term gebruikt André Waardenburg niet. Kennelijk vindt hij het heel gewoon dat figuren in animatiefilms er zo uitzien. Kwestie van gewenning. Dat heeft het Disney-concern bereikt.
 
Nee, dan Grand Theft Hamlet, helemaal bedacht in het Grand Theft Auto-systeem. Daarin, zou ik denken, is de wereld al bijna ten ondergegaan en wordt er geheel naar Trumpiaanse opvattingen geleefd: ieder voor zich en niemand voor ons allen. Maar de animatie is relatief levensechter, zonder Disney-oogjes. Deze film is niet voor kinderen bedoeld maar zal ongetwijfeld door veel tieners worden bekeken. Die kijken vast niet op van een dooie meer of minder of een 'in elkaar getremde' portier.

vrijdag 21 februari 2025

In memoriam Toin Duijx

Het is zoals Jeannette Kok schreef in de speciale nieuwsbrief van de net opgeheven Stichting Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur, waarvan de website nog blijft voortbestaan: 'Toin was er altijd als er iets gedaan moest worden, niet op de voorgrond, maar wel aanwezig voor iedereen.' Op 16 februari jl. overleed Toin Duijx, 68 jaar oud, in kinderboekkringen een bekende persoonlijkheid.
 
Toin Duijx in 2016 bij het symposium Bijzondere Boekvormen in de Koninklijke Bibliotheek. 

Niet alleen in genoemde stichting vervulde hij een belangrijke rol, in IBBY Nederland was hij minstens zo sturend. Toin Duijx was er bij toen het Landelijk Platform Kinder- en Jeugdliteratuur in 1985 werd opgericht en schreef in het bijbehorende Documentatieblad Kinder- en jeugdliteratuur (1986-1993). Verder ook in En nu over jeugdliteratuur, Leesgoed, Literatuur zonder leeftijd en in het Lexicon van de Jeugdliteratuur. Hij schreef rapporten en verslagen, beoordeelde scripties, schreef juryrapporten en recensies van vakliteratuur.
Verder werkte hij geregeld in München bij de Internationale Jugendbibliothek en hielp hij bij het opzetten van een centrum voor jeugdliteratuur in Riga (Letland). In 2001 werd hij onderscheiden met de Hieronymus van Alphenprijs.

woensdag 19 februari 2025

Mega

Las ik nou ergens dat Jorine Lamsma megablij was? Het zou haar gegund zijn.
Want natuurlijk is Oratie Cupido een aardig verhaal, over twee vriendinnen die een list verzinnen om het liefdesleven van hun ouders in goede banen te leiden. Het loopt goed af en het blijft vrolijk in het midden of hun listige besognes dat teweeg hebben gebracht. Een verhaal waarvan vast wel wat twaalfjarige meisjes van zullen genieten, vooral als ze net als de twee vriendinnen-vertellers in de 8e groep zitten en zich al bezighouden met de middelbare school. (Ze willen natuurlijk naar dezelfde.) En nog meer als ze met scheidende ouders te maken hebben.
 
Het was voorspelbaar dat uw blogschrijver, die deze periode redelijk ver achter zich heeft liggen (heette toen nog 6e klas), al vrij snel begon te bladeren. Het taaltje van Deesje en Charlie, de twee vertellers die om en om aan het woord zijn, werkt misschien aanstekelijk voor achtstegroepers, maar ja... 
Alles is mega-interessant voor die meiden, ik dacht eerst te gaan bijhouden hoe megaveel het voorvoegsel mega voorkwam, of zoiets als geweldig, maar het was me de moeite niet waard. Ze kletsen maar voort, die meiden, licht opgewonden. Met een wat afstandelijker verteller was het verhaal minstens de helft korter geworden, vermoed ik.
 
Intussen is het wel vermakelijk dat ze hun verhaal presenteren als een boek-in-wording, waarvoor ze een ander boek-in-wording even laten liggen. Dát boek zou Roel en het raadsel van de Radboudstraat gaan heten... echt zo'n lekkere doorsnee-kinderboektitel.
Nota bene vertelt Deesje in dit toch wel erg dagboek-achtige verhaal dat ze er een dagboek op nahoudt, in een schrift, en daaruit citeert ze zo nu en dan, zie bijvoorbeeld p. 43.
 

 
Ook opmerkelijk: ze krijgt op haar verjaardag een boek cadeau dat zo'n vijf jaar geleden is verschenen: Uit elkaar, van Bette Westera en Sylvia Weve, Sluikreclasme? (Zie p. 44.)
En omdat ze een boek aan het schrijven zijn, krijgen we een enkele keer ook nog eens wat schrijftips, bijvoorbeeld op p. 47, van Charlie: 

Wanneer mijn broertje Joris van zes een verhaal vertelt, zegt hij: 'En toen dit en toen dat en toen zus en toen zo...' (Niet letterlijk natuurlijk.) (Bij 'dit' en 'dat' en 'zus' en 'zo' vult hij dan van alles in.) Wat hij heeft meegemaakt vertelt hij in de volgorde waarin het is gebeurd en hij laat niets weg. Wij luisteren allemaal geduldig en met een glimlach. Hij is namelijk onweerstaanbaar schattig. Op mijn zesde luisterde ook nog iedereen geduldig naar mij wanneer ik aan het woord was ('en-toen-en-toen-en-toen') (op mijn zesde was ik ook onweerstaanbaar schattig), maar als ik nu zeg: 'En toen ging ik naar school, en toen zag ik Deesje, en toen ging juf Sarah beginnen met de les, en toen gingen we rekenen...' dan gaan mama, Bibi en Gijs iets anders doen.
Kill your darlings is dus belangrijk als je een verhaal vertelt: je hoeft niet ALLES te vertellen. Dat is moeilijk, want ALLES lijkt belangrijk. Maar dat is niet zo. Zelf kun je dat moeilijk beoordelen. Achteraf lukt het vaak beter om te zien wat niet echt nodig is. Dan zie je bijvoorbeeld dat je hele stukken kunt overslaan of samenvatten. Als je een sprong in de tijd maakt, dan heet dat 'flashforward', of gewoon: een sprong in de tijd.
Deesje en ik waren helemaal losgegaan met schrijven, tot we het voor elkaar gingen voorlezen en dachten: eigenlijk best saai. Typisch een gevalletje 'kill your darlings'. Ik hoorde het mijn moeder al zeggen. Dus hebben we een heleboel weer weggehaald. Schrijven is schrappen, volgens mama. En nu ga ik samenvatten wat er is gebeurd tot de eerste week na de kerstvakantie, want het wordt weer pas echt interessant in januari.
 
Oef. Schrijven is schrappen? Hm.
Wel erg vlotgebekt trouwens, deze twaalfjarige... en die andere ook al. Maar ja, schrijvers in de dop hè...
 
Afijn, dankzij mijn geblader kan ik melden dat er een happy end is. Fijn hè!
 
 
Lamsma, Jorine. Geweldig plan: Opera Cupido (door Deesje en Charlie). Lemniscaat, 2024. ISBN 978 90 477 1712 6, 124 p. 
 
 

maandag 17 februari 2025

dBos+

Die toverformule staat voor de Bibliotheek op school Plus en blijkt succes te hebben. 
'Ruim veertig bibliotheken hebben aangegeven scholen te willen werven voor deelname aan het project de Bibliotheek op school Plus. Een aantal bibliotheken heeft dit nog in overweging. Uit het onderzoek naar dit pilotjaar komen positieve geluiden van scholen en bibliotheken.'
'Voor de scholen en bibliotheken die dit schooljaar zijn gestart is de eerste module van het traject achter de rug. In deze module draaide alles rond voorlezen, en uit de vragenlijsten die zijn ingevuld komt een beeld naar voren van leerkrachten die de kracht van voorlezen (her)ontdekken en zich realiseren dat de boekenkeuze hierbij van groot belang is. Leesmediaconsulenten zijn gestart als lid van het leesteam van de school, draaien mee in de nascholing, en spelen een rol rond de groepsbezoeken, de nagesprekken, en het voorbereiden van thema’s. Omdat jeugdboeken centraal staan, is het advies hierover door de leesmediaconsulenten heel relevant voor de leerkrachten.' 
 


Zou het dan toch nog goed komen met het leesonderwijs in Nederland?
Steun in de rug: in april verschijnt De wereld in kinderboeken, leesbevordering in de klas. Bedoeld voor aanstaande leerkrachten, maar ook nuttig voor hen die al voor de klas staan.

donderdag 13 februari 2025

Citaatje van de week (of maand)

In een tijdperk van eenzaamheid en mentalegezondheidsproblemen speelt bier ook een positieve sociale rol.
 
Bron: interview met 'topman' Dolf van den Brink van Heineken in NRC 13-2-2025. 

(Ja, één woord: mentalegezondheidsproblemen.)