Kinderboek in gestreepte pyjama

The Boy in the Striped Pyjamas van John Boyne (2006) heeft al veel kolommen gehaald, is verfilmd (2008) en tot ballet verwerkt en in veel talen vertaald waaronder Nederlands: De jongen in de gestreepte pyjama, vertaler Jenny de Jonge, 2006.

Of ik het toen gelezen heb weet ik niet, de vertaling kwam onlangs als nieuw of opnieuw langs. (En toen kwam Jantje Akkerman, op zijn paardje achteran.) Wat me opviel is dat leden van een leesclub, een vriendin, de vriendin van die vriendin en veel teksten op internet het verhaal etiketteren als roman. Idealiter zou dat kunnen betekenen: voor alle leeftijden. In praktijk: vooral volwassenen.

Even zoeken. John Boyne zelf schaart het gewoon onder 'boeken' en vermeldt:

Winner: Irish Book Award Children’s Book of the Year, Irish Book Award People’s Choice Book of the Year, Bisto Book of the Year, Que Leer Award Best International Novel of the Year (Spain), Orange Prize Readers Group Book of the Year

Shortlisted for British Book Award, the Border’s New Voices Award; the Ottaker’s Children’s Book Prize, the Paolo Ungari Literary Award (Italy) , Irish Book Award Irish Novel of the Year Award; the Leeds Book Award; the North-East Book Award; the Berkshire Book Award; the Sheffield Book Award; the Lancashire Book Award; Prix Farniente (Belgium); Flemish Young Readers Award; Independent Booksellers Book of the Year; Deutschen Jugend Literatur Preis (Germany)

Longlisted for the Carnegie Medal and the International IMPAC Literary Award.

Daaruit blijkt dat verscheidene jury's hebben onderkend dat dit verhaal in principe heel goed leesbaar is voor kinderen vanaf een jaar of negen, tien. Ook de anonieme maar geredigeerde auteur van de Engelstalige Wikipedia-pagina over Boyne schaart het boek onder 'novels for younger readers'.

 

Het helpt natuurlijk dat het verhaal (op het laatste hoofdstuk na) consequent is geschreven in het perspectief van de negenjarige hoofdpersoon Bruno. Dat die niet zo veel begrijpt van wat er om hem heen in de wereld gebeurt en waarom ze zo nodig moeten verhuizen naar Oudwis (Out With), maakt nou juist het verhaal. Dat hij klein voor zijn leeftijd is en de vriendinnen van zijn zus hem daarom sarrend zes jaar oud noemen (p. 26), is wellicht ingevoegd om het geloofwaardiger te maken dat Bruno een tamelijk naïef jongetje is. Want dat is hij natuurlijk. Een beetje straatwijze negenjarige zou in Berlijn 1943 allang weten wie de baas was en geen Furie (Fury) zeggen in plaats van Führer. Dat zou hem op school wel ingepeperd zijn. Dat zal een huidige tienjarige lezer echter niet weten. Hoe jonger de lezer van dit verhaal, hoe minder scepsis over de naïviteit. Zelfs dat op-een-na-laatste hoofdstuk, in het kamp, is voor jongere lezers wellicht acceptabeler dan voor de oudere, door de wol geverfde lezer die Bruno's blik op de gebeurtenissen wel heel erg ongeloofwaardig vindt. Heeft-ie poep in zijn ogen? Leidt hij helemaal niets af uit het gedrag van de 'soldaten'? Niets boezemt hem angst in - doordat hij helemaal niets begrijpt. Het baart hem hoogstens zorgen dat hij op tijd thuis moet zijn voor het eten. 'We eten vanavond lekker vlees.'

Wat dwars ingaat tegen de trend in jeugdliteratuur (een hoopvol einde) is het verdwijnen van Bruno samen met Shmuel. Juist dat maakte het verhaal tot een hit, want volwassen lezers begrepen wat er zou gaan gebeuren. Dat raakt de al zo vaak gevoerde discussie of een verhaal voor kinderen per se een gelukkig eind zou moeten hebben.

Maar alweer zou een jonge, onwetende lezer in theorie niet verder komen dan het besef dat ze verdwenen. Niet meer dan dat.

En toen werd de ruimte heel donker en op de een of andere manier, ondanks de verwarring die daarop volgde, merkte Bruno dat hij nog steeds Shmuels hand vasthield en niets ter wereld had hem kunnen bewegen die los te laten.

Toch een beetje positiviteit...

En dan ook nog een soort tongue-in-cheek geruststelling, aan het eind van het laatste hoofdstuk.

En dat is het einde van het verhaal over Bruno en zijn familie. Natuurlijk gebeurde dit allemaal heel lang geleden en kan zoiets nu niet meer gebeuren.

Niet in onze tijd.

Onthutsend vond ik berichten dat lezers, nee, vooral kijkers (de film) dachten dat dit 'echt gebeurd' was. Het bleek nodig dat experts gingen uitleggen dat de auteurs zich enige dichterlijke vrijheid had veroorloofd.

 

If a young boy like Shmuel had entered Auschwitz-Birkenau then it is very likely he would have been sent straight to the gas chambers on arrival, just like the majority of children who arrived there, as the Nazis didn’t consider them useful as forced labour. A small number of children were chosen for medical experimentation but these children were kept away from the main camp. Even if Shmuel had been selected for forced labour he would not have had the opportunity to spend most of his days sitting on the outskirts of the camp.

Aldus (bijvoorbeeld) Hannah May Randall in 2019 op Holocaustcentrenorth. Die vervolgens wat voorbeelden noemt van boeken voor kinderen (!) die accurater zouden zijn. Waaronder Anne Franks dagboek en Once van Morrig Gleitzman.

Het is een bekend fenomeen, mensen die fictie voor de werkelijkheid houden. Het doet aan de waarde van Boyne's verhaal niets af, want overeind blijft de essentie: de onvoorwaardelijke vriendschap van Bruno en Shmuel en Bruno's categorisch en intuïtief afwijzen van alles waar zijn vader voor staat. Juist door zijn naïviteit.

Een kinderboek? Jeugdliteratuur? Wat mij betreft wel.

 

 

Boyne, John. De jongen in de gestreepte pyjama. Vertaling Jenny de Jonge. Arena, 2007. ISBN 978 90 6974 782 8, 208 p. Oorspr.: The Boy in the Striped Pyjamas, 2006. De laatste uitgave van de vertaling is bij Meulenhoff, ISBN 978 90 290 9708 6.

NB. In de aanprijzende tekst bij Meulenhoff en elders staat o.a. dit:

 

Als Bruno vrienden wordt met Shmuel wordt hem steeds duidelijker waar hijzelf al die tijd deel van uitmaakte, en wat voor vreselijk lot zijn vriend te wachten staat. Zonder weg terug.

Dat lijkt mij pertinent onjuist. Lees de voorlaatste alinea's van dat een-na-laatste hoofdstuk, waarvan ik de laatste alinea hierboven citeerde:

 

Misschien deed Shmuel zijn mond open om iets terug te zeggen, maar Bruno hoorde het niet meer want op dat moment klonk een luide kreet van de mensen die in de ruimte waren omdat de deur aan de voorkant plotseling werd gesloten en er van de buitenkant een metalig geluid klonk.

Bruno trok een wenkbrauw op, hij begreep de zin van dit alles niet, maar hij nam aan dat gedaan werd om de regen buiten te houden en ervoor te zorgen dat de mensen geen kou konden vatten. 

Van inzicht hier en daarvoor geen enkele sprake.