Er verscheen onlangs een nieuwe vertaling van
Alice in Wonderland en
Through the Looking-glass van
Lewis Carroll door niemand minder dan
Imme Dros en die verdient het om besproken te worden, al stamt het origineel uit 1865. Een goede vertaling van deze verhalen met hun vele woordspelingen en toespelingen op inmiddels onbekende versjes is namelijk een huzarenstukje. Diverse vertalers gingen Imme Dros voor, waaronder na WO II het duo Kees (Cornelis) Reedijk en Alfred Kossman (1948),
Hans Andreus (1968),
Nicolaas Matsier (1989),
Sofia Engelsman (1999), Akkie de Jong (2005) en
John Sillevis (2008).
Hoe heeft Imme Dros het gedaan?
Laat ik beginnen met een citaat waarvoor eerdere vertalingen bij elkaar zijn gezocht, door Judith van den Berg voor Literatuur zonder leeftijd (2003).
De moeilijkste taalgrap moet wel de passage zijn waarin de Mock
Turtle en de Gryphon uitleggen dat ze op school elke dag een uur minder
les hadden:
‘Ten hours the first day,’ said the Mock Turtle, ‘nine the next, and
so on.’ ‘What a curious plan!’ exclaimed Alice. ‘That's the reason
they're called lessons,’ the Gryphon remarked, ‘because they lessen from
day to day’.
Als men de eerder genoemde vertalingen vergelijkt, blijkt het dat de gedane vondsten kwalitatief sterk verschillen:
Mann, 1887:
‘Wat een gek plan,’ zei Alice.
‘Dat vind ik volstrekt niet; gij hebt ook altijd wat te zeggen.’
Ten Raa, 1899:
‘Ja, zie je, [...] als je vooruit wilt gaan, moet je steeds achteruit gaan,’ merkte de Griffioen op.
Van Oven-van Doorn, 1934:
‘Zeker, zeker, we hadden iedre dag een uur korter les,’ zei de Griffioen, ‘iedre dag... een uur... korter...
Kossmann en Reedijk, 1947:
‘Helemaal niet raar,’ zei de Griffioen, ‘we gingen er heen om onderwijs te genieten en daar geniet je iedere dag minder van.’
Andreus, 1968:
‘Helemaal niet gek,’ zei de Griffioen, ‘want omdat hij meester was, begon hij met het meeste. Dat is toch logisch!
Matsier, 1989:
‘Zo lesten we onze dorst naar kennis steeds sneller,’ merkte de Griffioen op, ‘vandaar de uitspraak lest best.’
Engelsman, 1999:
‘Het was een verkorte opleiding,’ merkte de Griffioen op, ‘en dus was elke dag een uur korter.’
Ik voeg die van Imme Dros toe:
'Wat een raar rooster!' riep Alice uit.
'Het was een spoedcursus,' zei de Griffioen. 'Elke dag kreeg je wat meer spoed.'
Kan ermee door, hoewel ik die van Hans Andreus net iets beter vind en die van Sofia Engelsman even goed.
Nog zo'n vergelijking door Judith van den Berg, nu ook met dank aan
Martin Gardner (
The Annotated Alice,
Definite Edition, 2000) voor het origineel:
How doth the little Busy Bee
improve each shining hour
And gather honey all the day
from every opening flower.
Carroll (1865):
How doth the little Crocodile
improve his shining tail,
and pour the waters of the Nile
on every golden scale.
Mann (1887):
Hoe dankbaar is mijn kleine hond
voor beentjes en voor vleesch.
Hij kwispelstaart en springt in 't rond
en danst op mijnen schoot.
Ten Raa (1899):
Wat poetst de kleine krokodil
zijn glinsterenden staart.
En plast het water van den Nijl
op 't lichaam, naar zijn aard
Van Oven-van Doorn (1934):
Zie ginds komt de stoomboot uit kattenland aan,
ik zie Kater Mauw op een driewieler gaan,
hoe huppelt hij minzaam het dek op en neer!
Hij zwaait als een bromtol al heen en al weer!
Hij wuift met zijn schooltas en roept ons al toe:
‘Wie mij aan mijn staart trekt, krijgt vast met een roe!’
Judith van den Berg vindt die van Van Oven-van Doorn de slechtste.
Hier komt Imme Dros:
Op een grote paddenstoel
rood met witte stippen
zat een krokodilletje
heen en weer te wippen
Waarmee ze net als Carroll én vertaler Van Oven speelt met een bekend kinderversje.
Jammer dat Judith van den Berg slechts het eerste couplet citeert en vergelijkt. Het originele brave 19e-eeuwse vers, '
Against Idleness and Mischief' van Isaac Watts, telt vier coupletten en Carroll parodieert de eerste twee daarvan, niet een.
How doth the little busy bee
Improve each shining hour,
And gather honey all the day
From every opening flower!
How skilfully she builds her cell!
How neat she spreads the wax!
And labours hard to store it well
With the sweet food she makes.
Dat wordt bij Carroll:
How doth the little Crocodile
improve his shining tail,
and pour the waters of the Nile
on every golden scale.
How cheerfully he seems to grin,
How neatly spreads his claws,
And welcomes little fishes in
With gently smiling jaws!
En de complete Dros:
Op een grote paddenstoel
rood met witte stippen
zat een krokodilletje
heen en weer te wippen
KRAK! Het krokodilletje
kwakte op de grond.
En één krokobilletje
raakte zwaargewond
Dat is spitsvondig, Al staat er iets compleet anders dan bij Carroll, de essentie van diens parodie is bewaard gebleven en dat zal kinderen die dit verhaal lezen of voorgelezen krijgen meer raken dan parodieën die heden ten dage nergens op slaan - wat ook voor het origineel geldt want genoemd vers van Watts bijvoorbeeld wordt in Engeland niet meer gehoord.
Die spitsvondigheid zit in meer vertaalvondsten, veel te veel om hier te noemen.
Toch nog enkele dan.
Uit de Mad Tea Party ('Idiote theevisite') bij de Hoedenmaker, de Maartse Haas en de Zevenslaper:
'If you knew time as well as I do,' said the Hatter, 'you wouldn't talk about wasting it. It's him.'
'I don't know what you mean,' said Alice.
'Of course you don't,' the Hatter said, tossing his head contemptuously. 'I dare say you never ever spoke to Time.'
'Perhaps not,' Alice cautiously replied; 'but I know I have to beat time when I learn music.'
'Ah! That accounts for it,' said the Hatter. 'he won't stand beating. [...].'
Dat wordt bij Imme Dros:
'Als je tijd zo goed kende als ik,' zei de Hoedenmaker, 'zou je weten dat Tijd niet met zich laat sollen en zich zeker niet laat verspillen.'
'Ik weet niet wat u bedoelt,' zei Alice.
'Natuurlijk niet!' zei de Hoedenmaker, minachtend zijn hoofd schuddend. 'Ik durf te wedden dat jij zelfs nog nooit met Tijd hebt gepraat!'
'Misschien niet,' antwoordde Alice voorzichtig, 'maar ik weet dat de tijd kruipt als ik op school zit en vliegt als ik vrij ben.'
'Ah! Dat verklaart veel,' zei de Hoedenmaker. 'Je kunt hem niet volgen [...].'
Soepel en vindingrijk. Niet letterlijk, nee... Maar dat van it en him (het en hem) zou in het Nederlands nergens op slaan, en wij slaan de maat, niet de tijd. Dus moet je als vertaler een equivalent zoeken.
Als Alice eindelijk de tuin bereikt die ze eerder door een te klein deurtje zag, komt ze bij enkele tuinlieden die een witte roos rood verven, de kleur die hij eigenlijk moest hebben. Ze worden onderbroken door de Koningin en
ten soldiers carrying clubs.
Wordt bij Dros:
tien soldaten in klaverjassen.
Van de betekenis van het Engelse club (naast club ook klaver in kaartspel en knuppel) gaat de zo bij soldaten passende knuppel helaas verloren maar klaverjassen verwijst knap naar de betekenis van gezelschap, club.
De tuiniers hebben overigens schoppen op hun lijf. Voor wie dit niet snapt en Alice dus nog nooit heeft gelezen: alle figuren in deze tuin zijn speelkaarten, behalve Alice, de hertogin en de
Cheshire Cat, die door Imme Dros is omgedoopt in de Say Cheesekat omdat wij evenals de hedendaagse Britten helemaal niets kunnen met dit beroemde beest, een grijnzende kat die goed langzaam kan verdwijnen, zelfs tot er enkel een grijns over blijft.
Cheshire Cat volgens John Tenniel
Hier wreekt zich in de nu besproken Nederlandse uitgave dat er veel te weinig plaatjes in staan. De grijns staat er bijvoorbeeld niet in, maar evenmin de genoemde tuiniers en soldaten. De paar plaatjes die er wél in staan zijn van Linde Faas en dat kom je pas te weten door het colofon achterin te lezen. De afbeeldingen hierboven zijn uit de oorspronkelijke edities en van de onovertroffen
John Tenniel.
Say-cheese-kat volgens Linde Faas
Er staan niet alleen te weinig plaatjes in, die weinige staan ook nog eens op de verkeerde plekken, namelijk als vignetjes voor of na hoofdstukjes of lukraak tussen paragrafen, waarbij het bovendien raar is dat juist in Alice en haar avonturen door de spiegel vignetjes van speelkaarten (klaveren, hartjes, schoppen, ruitjes) zijn geplaatst terwijl die daar geen enkele rol spelen. Terwijl wel aan het begin en eind van het verhaal enkele schaakstukken zijn afgebeeld.
Gemiste kans. Had Leopold geen geld meer?
Linde Faas is vaardig genoeg, wie weet hoe graag ze zich op de twee Alice-verhalen had willen en kunnen uitleven, de omslagillustratie geeft al een hint. John Tenniel mag dan wat mij betreft onovertroffen zijn, er zijn hier te lande toch illustratoren genoeg die een zeer verdienstelijke poging hebben gedaan hem te evenaren, in 2008 bijvoorbeeld
Pat Andrea en in 2014 nog
Floor Rieder, zie
recensie, waarin ik ook de vertaling door Sofia Engelsman bespreek.
Ik kan het niet laten de citaten van toen aan te vullen met wat Imme Dros ervan maakte.
De Jabberwocky:
't Was brulig en de sluikse toof
trok slijms een slinkse glimsterstreep
miesmoedig klonk de papegoof.
En de gloom daas ontgreep.
Vermijd de Kwebbelgnok, mijn zoon!
De knauw die kwetst, de klauw die kletst!
Ontwijk de Hiphuphop en hoon
de donderse Denderpest.
Niet slecht! Zie voor het vervolg p. 115.
En tot slot komen we weer terug bij de Griffioen en de Soepschildpad, die bij Sofie Engelsman Nepschildpad heet.
Lewis Carroll:
'If I'd been the whiting,' said Alice,
whose thoughts were still running on the song, 'I'd have said to the
porpoise, "Keep back, please: we don't want you with us!"'
'They were obliged to have him with them,' the Mock Turtle said: 'no wise fish would go anywhere without a porpoise.'
'Wouldn't it really?' said Alice in a tone of great surprise.
'Of course not,' said the Mock Turtle:
'why, if a fish came to me, and told me he was going a journey, I should
say "With what porpoise?"'
'Don't you mean "purpose"?' said Alice.
'I mean what I say,' the Mock Turtle
replied in an offended tone. And the Gryphon added 'Come, let's hear
some of your adventures.'
Sofia Engelsman:
'Als ik die witvis was,' zei Alice, die nog
steeds met het liedje bezig was, 'had ik tegen die haring gezegd: "Ga
eens een eindje naar achteren. We willen je niet mee hebben."'
'Ze moesten hem wel meenemen,' zei de Nepschildpad. 'Elke weldenkende vis neemt wat haringen mee, als hij op reis gaat.'
'Echt?' vroeg, Alice, heel verbaasd.
'Natuurlijk,' zei de Nepschildpad. 'Hoe moet hij anders zijn tentje opzetten?'
'Ik denk dat je je vergist,' zei Alice.
'Ik vergis me helemaal niet,' antwoordde de Nepschildpad beledigd. En de Griffioen zei: 'Vertel jij eens wat over je avonturen.'
Imme Dros:
'Als ik die platvis was geweest,' zei Alice met haar gedachten nog steeds bij het lied, 'dan zou ik tegen de inktvis hebben gezegd: Ga alsjeblieft wat achteruit, jij: we willen jou er niet bij hebben.'
'Ze waren wel verplicht hem erbij te hebben,'zei de Soepschildpad. 'Geen vis met gezond verstand zou ergens heen gaan zonder inktvis.'
'Echt niet?' zei Alice stomverbaasd.
'Natuurlijk niet,' zei de Soepschildpad. 'Als een vis mij kwam vertellen dat hij op reis ging, zou ik allereerst vragen: Met welke inktvis?'
'Maar waarvoor?' vroeg Alice.
'Hoe kan hij me anders schrijven,' antwoordde de Soepschildpad kriegel.
En de Griffioen voegde eraan toe: 'Kom, laat nu maar eens wat van jouw avonturen horen.'
Carrolls mooie taalspel met porpoise (bruinvis) / purpose (doel) (klinkt nagenoeg hetzelfde) is schier onvertaalbaar, dat blijkt, net als dat met de Mock Turtle, als je bij Gardner leest dat mock turtle soup een van kalfsvlees gemaakte imitatie is van turtle soup, wat ook verklaart hoe de mock turtle er uitziet.
Wat mij betreft wint Sofia Engelsman hier, met haar haringen en nepschildpad.
Dat neemt niet weg dat Imme Dros met haar vertaling, die lekker wegleest, een goede prestatie heeft geleverd. In een mooi uitgegeven boek, dat echter passende illustraties mist. Als er niet genoeg budget was om Linde Faas haar gang te laten gaan, of liever nog een wat meer cartoonesk tekenende illustrator als bijvoorbeeld Joep Bertrams of The Tjong Khing, had dan de rechtenvrije plaatjes van Tenniel genomen.
Met de titel is overigens ook iets vreemds. Er zijn twéé verhalen vertaald, zowel Alice's Adventures in Wonderland (1865) als Alice Throug the Lokking-Glass and What Alice Found There (1871), maar de voor- en achterkant en de titelpagina vermelden slechts een van de twee.
In zo'n chique vormgegeven boek, met leeslint, had dat beter gekund.
Carroll, Lewis. Alice in Wonderland. Vertaald door Imme Dros. Leopold, 2023. ISBN 798 90 2588465 9, 216 p.
