Inhoud en vorm

Over inhoud en vorm doen misverstanden de ronde, ook als het gaat om het bespreken van literatuur.
Het lijkt er op dat men doorgaans de term vorm hanteert voor de woorden en/of beelden waaruit het werk is opgebouwd, en de term inhoud voor de samenvatting daarvan. Inhoud als een soort eerste abstractie van de vorm.
Zie als eerste voorbeeld deze passage uit een recensie op Vertel eens:
'De vorm – wisselend perspectief en dus een caleidoscopisch zicht op de problemen, veel vaart, opgedreven ritme wanneer nodig, personele verteller (toch af en toe met een storende voorspellende auctoriële inmenging) - steunt de inhoud voor 99 %.'

Bij het beoordelen van een pot pindakaas is het meestal anders: de vorm is de pot, de inhoud de pindakaas. Trekken we de vergelijking door: het boek is de vorm, de woorden (en/of beelden, enzovoort) de inhoud.
We openen de pot met een verwachting. Blijkt de pindakaas naar zeepsop te smaken, veel te zout te zijn, is-ie bleek of treffen we schimmel aan, dan keuren we de inhoud af. We hebben een idee over hoe pindakaas er hoort uit te zien, te ruiken en te smaken. Misschien hebben we een favoriet merk.

Bij een auto is het al iets ingewikkelder. Natuurlijk hebben we een idee over onze ideale auto. Hij moet het altijd doen, er moet genoeg plaats zijn voor iedereen en bagage, niet ingewikkeld om te besturen, remmen en zo moeten in orde zijn, hij moet snel genoeg zijn enzovoort. Als er dan enkele types overblijven, gaat de vorm een rol spelen: de ene vinden we mooier dan de ander. Kleur, lijnen, ontwerp... we hechten er betekenis aan, vaak zonder dat we die precies onder woorden kunnen brengen. Als we dat proberen, komen we meestal met metaforen aan. Hij moet er snel uitzien, of juist stoer, of schattig, of 'scherp'. (Citaat uit bericht autorubriek Nu.nl: 'We zijn op dit moment bezig met de laatste schetsen voor de definitieve auto. We willen de MX-5 een scherper design geven, omdat we onze doelgroep willen vergroten. Het design hoeft dan niet meteen agressief te worden.') Paradox: een auto blijkt er degelijk te kunnen uitzien zonder dat-ie dat is. Het begrip inhoud horen we zelden noemen, tenzij het over de cilinderinhoud gaat. Iedere vormgever zal het kunnen bevestigen: vorm maakt betekenis.

Laten we overstappen naar de kunst, waar bij uitstek betekenis wordt gemaakt.

   

Vorm of inhoud?

Zelden hoor ik mensen praten over de inhoud van een standbeeld, tenzij ze zich afvragen of het hol of vol is. We turen naar het standbeeld en vragen ons (bijvoorbeeld) af of we het mooi vinden. De betekenis die we het beeld toekennen ligt in de mate waarin het de bekende gevoelige snaar in ons raakt. Bovendien gaan we er soms over nadenken. Waarom die hand onder dat hoofd, waarom juist die gezichtsuitdrukking. Vorm is hier inhoud, die stuurt de betekenis die we toekennen.





Ook bij muziek hoor ik zelden over vorm en inhoud praten. Wel soms over notatie en uitvoering. Wat muzikanten laten horen, daaraan hechten we betekenis, dat beroert ons.

Bij een boek hebben we het, zoals gemeld, wel vaak over vorm en inhoud en daaromtrent bestaat volgens mij onduidelijkheid, vooral doordat stijl met vorm wordt verward.
Voor- en achterplat of omslag van het boek wekken verwachtingen. We hebben de naam van de auteur gelezen, eventueel ook die van de illustrator en de vertaler, we hebben een blik geslagen op de flaptekst, we hebben gekeken naar afbeeldingen en grafische uitvoering en al die gegevens wekken verwachtingen. Misschien hebben we eerder al een recensie van het werk gelezen en zette die ons ook al op een spoor.
We beginnen, kortom, niet onbevangen te lezen. Maar we weten dat verhalen zeer uiteenlopend kunnen zijn.
Vaak zijn de eerste woorden, de eerste zinnen bepalend.
Is dat 'vorm' of 'inhoud'? Het is inhoud en betekenis. Het is ook vorm en betekenis. De inhoud van het werk bestaat uit woorden, en wij mensen beginnen daar direct betekenis aan te geven.

Iemand heeft bij het afscheid haastig een boek gegeven. Thuis pakken we het uit de tas. Al gauw ontdekken we dat het niet kunnen lezen, want we begrijpen de letters niet.

վերջերը գնում է Կովկաս, ապա հասնում է Վան, մասնակցում է Այգեստանի եւ Հայոց Ձորի կռիւներին, իսկ աւելի ուշ Խանասորի արշաւանքին Կովկաս վերադարձին, բանտարկւում է Մետեխի բանտում կէսերին, Պետօն մակեդոնացի յեղափոխականների հետ սկսում է հայդուկային կռիւներ մղել թուրքերի դէմ, պաշարւում է ու գերի ընկնում երեք հայդուկների Դեկտեմբերին Էտիրնէի չորս տարբեր կէտերի վրայ, կախաղան են հանւում Պետօն ու իր ընկերները. (Bron.)

Geen idee! Het lijkt wel een zoemende bijentaal, mmmmm. Toch hechten we zelfs hieraan al wat betekenis, of verwachtingen. Het zal geen gedicht zijn, dat zie je zo. We bekijken het boek nader. Er staan oude foto's in, met dode mensen. We hebben een Armeens boek gekregen! Zou het over de Armeense geschiedenis gaan?
Het is een goede manier om te ervaren hoe dat gaat, zoeken naar betekenis. Iedereen die wel eens op reis is geweest in een land waar een ander schriftsysteem wordt gehanteerd als hier, heeft dat kunnen ervaren, het gissen naar betekenis, soms geholpen door afbeeldingen.
Iets minder sterk hebben we die ervaring al met teksten die gedrukt zijn in ons bekende letters, maar in een taal die we niet kennen.
Zegt deze tekst ons iets?

Alice : Buradan gitmek için bana hangi yolu izlemem gerektiğini söyler misin?
Cheshire Kedisi : Nereye gitmen konusunda iyi bir anlaşamaya bağlı bu.
Alice : Neresi olduğunun önemi yok!
Cheshire Kedisi : O zaman hangi yol olduğunun da bir önemi yok.
Alice : Sonunda herhangi bir yere varsın da.
Cheshire Kedisi : Elbette varacaksın. Eğer yeterince uzun yürürsen… (Bron: vele, zie bv. hier)

Hm. Het is een dialoog, en er is een zekere Alice die uitspraken lijkt uit te wisselen met ene Cheshire Kedisi.

Wie ooit Alice in Wonderland heeft gelezen, gaat een licht op. Maar daar hebben we het nu niet over,  wel over het vrijwel automatisch gissen naar betekenis.

Hier zou eigenlijk een uitstapje passen naar het leesonderwijs. Want we worden hoogstwaarschijnlijk wel geboren met die neiging om overal betekenis aan te hechten, om de wereld te ordenen, maar wat je met die vreemde kriebeltekentjes in rijen kan doen, dat leren we door naar mensen om ons heen te kijken die daar iets mee doen. Op school leren we vervolgens hoe en wat.

In tegenstelling tot wat we doorgaans doen met pindakaas en auto's beginnen we dus direct te lezen, als we een tekst onder ogen krijgen.
En dan, ik sla wat stappen over, worden we ervaren lezers. We lezen een boek, hechten betekenis aan tekst en beeld, ervaren vreugde of ergernis of andere emoties, worden al dan niet geraakt en uiteindelijk vragen we ons af: hoe komt dat? We gaan nauwkeuriger lezen en ontdekken dat woordkeuze, zinsbouw, opeenvolging van zinnen en alinea's er toe doen, dat betekenis verandert als we veranderingen in de tekst aanbrengen, kortom we ontdekken stijl. Er zijn veel beoordelaars die dit vorm noemen. Maar dan ontstaat verwarring, want de vorm van een boek is iets anders dan deze 'vorm' van een tekst tenzij we het over lettertypes en andere grafische zaken hebben. Vorm en stijl zijn verschillende zaken.
De stijl heeft grote invloed op de betekenis die we toekennen en vaak ook op de emoties die we daarbij ervaren.

Overigens hebben vorm en stijl wel met elkaar te maken: lees een gedicht en vraag je af wat het met je doet als je het in prozavorm zou lezen, zie bijvoorbeeld hier. Ook bij voorlezen en vertellen gaat de vorm van podium en hoofd en mond van de verteller naadloos over in de stijl van of haar dictie en ritme. (Wie herinnert zich Indra Kamadjojo nog?) We komen hier op het gebied van de muziek.

Nog een laatste opmerking, voor dit stukje echt te lang wordt: betekenis kennen we toe, maar dat ervaren we meestal als betekenis ontdekken en het is volgens mij allebei waar.
Er is aan de ene kant immers iets dat in potentie betekenis kan opwekken, laten we zeggen een reeks woorden of een stukje muziek, en wij aan de andere kant herkennen dat, en reageren daarop door betekenis eraan te ontlenen of toe te kennen. We doen dat allemaal net wat anders, maar weer niet zo anders dat we er niet over zouden kunnen praten - om bijvoorbeeld te ontdekken dat we wel heel verschillend kunnen waarderen.
Het is een onderwerp van aanhoudende discussie in hoeverre die betekenis al in die betekenisdrager zit opgenomen en in hoeverre hij in onze geesten wordt gevormd. Dat laatste noemen we ook wel interpretatie, maar vooralsnog is dat de betekenis die we in ons eentje toekennen.
Wij zijn echter geen eenlingen, we zijn een soort en vormen graag groepen. Het is evident dat muziek voor een stokdove geen betekenis heeft, maar dat wil nog niet zeggen dat die muziek daardoor in het algemeen geen  betekenis heeft. Het is evident dat ապա հասնում է Վան voor ons nederlandstaligen heel weinig betekent tenzij we Armeens kennen, maar dat wil niet zeggen dat dit stukje tekst daardoor in het algemeen weinig betekenis heeft.
Paradoxaal: we hechten aan de betekenis die we denken te hebben ontdekt, onze eigen interpretatie, maar delen die graag met anderen. Waardoor vaak meer betekenis ontstaat. 'Zó had ik het nog niet gezien, interessant.'
Volgend onderwerp: 'foute' interpretaties, betekenis die 'niet klopt'.
Nog een: muziek voor doven. (Die niet horen, maar wel voelen!)