Het begrip oorlog lijkt me een lastig onderwerp om in de klas te behandelen, vooral wat betreft oorzaken & redenen. Het verschil tussen oorzaak en reden is trouwens ook al een punt van aandacht. Mensen kunnen redenen vinden om iets te doen, bijvoorbeeld een oorlog beginnen. Onderzoek naar waar die mensen hun redenen vinden brengt ons bij oorzaken, ketens van oorzaken. De geschiedenis toont ons lange ketens van oorzaken - al hebben we die ketens dan achteraf beschreven, terwijl men er in dat beschreven verleden soms heel anders tegenaan keek. Bij het beschrijven van menselijke handel en wandel ontkom je moeilijk aan interpretatie. Groepsdenken, wij-zij-denken, moraal, het zit beschrijven soms danig in de weg.
Wat is een oorlog? Is de almaar voortdurende reeks incidenten en raketbeschietingen in Israël en de Palestijnse gebieden een oorlog? Was de inlijving van de Krim door Rusland een oorlog? Zijn de onlusten in Bolivia een oorlog? Voeren voetbalfanaten van de ene club soms oorlog met die van de andere club? Is de West Side Story een oorlogsverhaal? Hoe zat het eigenlijk met de Kruistochten? Hoe zit het met de War on Drugs? Kunnen families met elkaar oorlog voeren? Betekent het iets dat het Van Dale Junior Woordenboek Nederlands in mijn kast (1994, 1e druk) geen lemma oorlog heeft?
Probeer het allemaal maar eens te bespreken met leerlingen zonder in versimpelingen te vervallen.
Een rollenspel kan leerlingen iets laten voelen van hoe oorlog ontstaat - en kan als je niet oppast gierend uit de hand lopen.
The Lord of the Flies van William Golding (1954) en The Chocolate War van Robert Cormier (1974) zijn twee meesterlijke verhalen om in dit verband te noemen. Beide vertaald in het Nederlands, beide verfilmd.
Wie een boek over de Tweede Wereldoorlog schrijft voor kinderen van 9 en ouder hoeft de term oorlog eigenlijk niet toe te lichten. Het gangbare beeld: in een oorlog vecht het leger van het ene land tegen het leger van het andere. Er wordt geschoten en er vallen doden. Dat gaat geheel op voor de Tweede Wereldoorlog. Er is bovendien een duidelijk aanwijsbare aanvaller. En de regering van het aanvallende land is ook nog eens behept met de neiging om een bepaalde bevolkingsgroep uit te roeien, 'kalt te stellen', om het eens in de taal van de aanvallers te zeggen, en die neiging berust op de overtuiging dat sommige mensen beter zijn dan andere, ongeacht hun ideeën en daden.
Maar er waren schaduwen en nuances. Meelopers en overlopers in de aangevallen landen, uit opportunisme of overtuiging of allebei. Regeringen die zich voegden bij de aanvallers, zonder per se hun opvattingen over de suprematie van bepaalde groepen te delen, opvattingen die onder de noemer antisemitisme overigens ook welig tierden in andere landen, ook in aangevallen landen, en ook al veel eerder. Mensen die zich gingen verzetten, en daarbij andere mensen hebben gedood. Verraders. Mensen die probeerden hun eigen bestaan voort te zetten zo goed en kwaad als het ging, door vooral alles te laten wat onwelgevallig zou zijn in de ogen van de aanvallers. Slachtoffers van bombardementen, die werden uitgevoerd door de verdedigende partijen, die allengs ook in aanvallers veranderden en daarbij soms hardhandig optraden. (Denken we even aan het Rode Leger in Polen.) Nou ja, vul maar aan.
Dat dus allemaal behandelen in een boek voor kinderen over de Tweede Wereldoorlog.
Zijn de makers van dit boek daarin geslaagd?
Het korte antwoord: ja.
Het lange antwoord begint met het verstandige nawoord onder de kop 'Keuzes maken', achterin, vóór het register, de lijst geraadpleegde bronnen en de fotoverantwoording. Dit nawoord begint zo:
Bij het maken van dit boek moesten we kiezen. Er is zoveel gebeurd in de Tweede Wereldoorlog, we kunnen niet alles vertellen.
Zo is het en het valt zeer te prijzen dat dit wordt vermeld.
Maar er is meer.
Helaas zijn er ook erg veel gruwelijke dingen gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog. We vertellen een beetje over de Holocaust en de kampen in Nederlands-Indië, maar sommige dingen zijn eigenlijk té erg. Daar kun je beter over lezen als je wat ouder bent. Veel mensen die het meegemaakt hebben, konden er lang niet over praten, zó afschuwelijk was het. Nog steeds komen er nieuwe verhalen naar boven.
En:
We laten zien dat mensen in de oorlog keuzes moesten maken. Er zijn mensen die moedige dingen hebben gedaan en mensen die vreselijke dingen hebben gedaan. Maar de meeste mensen zaten daar tussenin. Bedenk dat het in de oorlog niet duidelijk was wie er zou winnen. Niemand wist hoe het af zou lopen. Aan alle keuzes die je kon maken, zaten gevaren en voordelen vast.
En:
We proberen ook uit te leggen hoe de oorlog begonnen is. Want daar kun je van leren. Als je snapt hoe het toen ging, zie je misschien dingen die daar nu, in onze tijd, op lijken. Als je dat herkent, dan kun je daar iets aan doen.
Dat laatste moeten we maar hopen, natuurlijk, maar het is een nobel doel voor zover bedoeld wordt dat kinderen kunnen helpen oorlogstoestanden te voorkomen.
De inhoudsopgave beslaat vier pagina's en dat is niet teveel want hij biedt ook een inleiding bij de hoofdstukken. Zie bv. de tweede van die vier pagina's:
Die hoofdstukken zijn:
Waarom je dit eerst moet lezen
Tijdlijn
1. Hoofdrolspelers
2. Vechten
3. Techniek
4. Symbolen
5. Vriend of vijand
6. Overleven
7. Moord
8. Dieren
9. Nog niet voorbij (over de laatste maandenoorlog in Azië) (mijn toevoeging)
10. Nooit meer.
Dat voorwoord 'Waarom je dit eerst moet lezen' bevat o.a. 'de belangrijkste vragen over de Tweede Wereldoorlog', waaronder (gelukkig) ook waarom-ie zo heet. Maar ook: 'Wat is Joods zijn?', 'Waarom wilde Hitler de Joden weg hebben uit het Duitse rijk?', 'Vonden alle Duitsers Hitler een goede leider?' ('zeker niet'), 'Waar werd gevochten?', 'Wat is de Gestapo?' (en idem SS, Wehrmacht, nazi, SD) en meer feitelijkheden.
De tijdlijn is duidelijk en voorzien van afbeeldingen, zie de vierde van de vijf pagina's tijdlijn:
Waarbij terzijde opgemerkt dat het boek zo fors is dat het maar net in mijn scanner paste, dus excuses aan de opmaker en de verzekering dat het een uiterst verzorgd boek is!
Het wordt me teveel om per hoofdstuk de inhoud op te sommen en te bespreken. Ik licht er één stukje tekst als voorbeeld uit, die over prins Bernhard in het hoofdstuk 'Hoofdrolspelers':
Prins Bernhard was de man van prinses Juliana, de dochter van koningin Wilhelmina. Hij was geboren in Duitsland. Tijdens de oorlog was het voor Bernhard ingewikkeld: hij was een Duitser in een Nederlands koningshuis.
Later bleek dat hij als student lid was geweest van de nazipartij en zich zelfs had aangemeld voor de SA, een nazi-organisatie. Ook had hij, voor hij met Juliana trouwde, twee brieven geschreven aan Adolf Hitler.
Toen de oorlog begon, zette prins Bernhard zich in voor Nederland. Samen met zijn schoonmoeder Wilhelmina verbleef hij in Londen om van daaruit de Nederlandse bevolking te steunen. Wilhelmina gaf hem in 1944 de taak om de groepen die in Nederland verzet pleegden te helpen. Door zijn werk voor Nederland tijdens de oorlog werd prins Bernhard voor sommige mensen een held. Maar anderen konden zijn verleden in nazi-Duitsland niet vergeten.
Gevoelig onderwerp, uitgewogen tekst - vind ik. Deze voorzichtige benadering kenmerkt het boek.
Mooi zijn ook de blokjes met zaken 'om over na te denken'. Zoals:
Wat als Hitler de Tweede Wereldoorlog had gewonnen?
De mensen in dit hoofdstuk (het gaat over de hoofdrolspelers, hv) hebben het leven van miljoenen mensen bepaald. De een ging de geschiedenisboeken in als held, terwijl een ander een misdadiger werd. Hitler kwam uit een eenvoudig gezin. Hij maakte zijn school niet af. Niets wees erop dat hij de machtigste man van Duitsland zou worden. Hij verloor de oorlog en staat nu in dit boek als grote misdadiger. Wat denk jij, hoe zou dit boek eruit hebben gezien als Hitler de Tweede Wereldoorlog had gewonnen?
Dat zet inderdaad aan tot nadenken.
Zo zijn er meer kadertjes met nadenkertjes of wetenswaardigheden.
Ik toon, ondanks het geworstel met mijn scanapparaat, nog drie pagina's om een indruk van het boek te geven:
Opmerkelijk is het hoofdstuk over dieren in de oorlog, ongetwijfeld ingelast omdat verondersteld werd dat kinderen daarvoor belangstelling hebben en vaak begaan zijn met het lot van dieren. Het gaat hier niet om slakken, spinnen of wormen (ook niet de wormen die gegeten werden door de dwangarbeiders die aan de Birmaanse spoorweg werkten), maar om dieren uit de meer aaibare sector: zoogdieren en vogels. Mascottes en postduiven komen voorbij, evenals de gevolgen van het bombardement op Rotterdam voor diergaarde Blijdorp en het lot van de dieren in andere dierentuinen, inclusief die van Berlijn.
Het hoofdstuk 'Moord' verdient speciale vermelding omdat ook hier naar mijn idee zeer doordacht verteld wordt hoe de moordmachine van de nazi's werkte. De illustratie hierboven (p. 127) is overigens van Irene Goede en de enige in het boek die een indruk geeft van hoe het er toeging in de concentratiekampen - de sfeer is juist getroffen. Met name voor dit hoofdstuk geldt dat er met zorg gekozen is wat wél en wat niet te vertellen.
Mijn slotsom luidt dat 1939-1945, Toen het oorlog was een zeer goed documentair boek voor kinderen is, dat in geen enkele schoolbibliotheek zou mogen ontbreken.
Groot, Annemiek de, Roos Jans, Juul Lelieveld en Liesbeth Rosendaal. 1939-1945, Toen het oorlog was. Met ills. van Irene Goede. Gottmer, 2019, 180 p., ISBN 978 90 257 7144 7.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten