De heks in het woud

Soms vind ik het lastig om te beschrijven waarom een verhaal het nèt niet is.

Dat lukt dan niet door samen te vatten wat er in dat verhaal gebeurt.
Neem Het meisje dat de maan dronk van Kelly Barnhill, dat in 2016 als The Girl Who Drank The Moon verscheen bij Algonquin Books of Chapel Hill, VS, en het jaar daarop prompt een Newbery Medal won.
Maar wacht even: samenvatten is interpreteren, hoe ogenschijnlijk neutraal ook. Laat me een poging doen.

Een gemeenschap, genaamd het Protectoraat of ook wel de Stad der Verdrietigen, is permanent in rouw omdat er ieder jaar een pasgeboren kind moet worden geofferd, volgens de ouderlingen en de wachters.
Dat kind wordt meegenomen door een heks, wordt gefluisterd.

Op een dag wordt een baby geofferd, die inderdaad wordt meegenomen door een heks. Die stelt haar per ongeluk zo lang bloot aan maanlicht dat het kind magische krachten krijgt en de heks besluit haar niet naar de Vrije Steden te brengen maar zelf groot te brengen.

Dat meisje bevrijdt dertien jaar later de Stad der Verdrietigen van de oorzaak van hun verdriet.

Kan het anders? Natuurlijk kan het anders.

Een door maanlicht betoverd meisje bevrijdt haar moeder en dorpsgenoten van een slechte vrouw, die leeft van het verdriet van anderen.

Even laten zien dat ik maar enkele woorden hoef toe te voegen om deze korte samenvatting een andere lading te geven:

Een door een overdosis maanlicht betoverd meisje, dat uiteraard Luna heet, redt haar moeder en dorpsgenoten uit de klauwen van een slechte vrouw, die leeft van het verdriet van anderen.

Ik zou ook nog wat details toe kunnen voegen, maar zoals veel recensenten wil ik de intrige niet geheel verklappen.
Wel kan ik de tekst op de achterkant van het boek nog toevoegen als samenvatting, die dus niet van mij is:

Elk jaar laten de dorpelingen een baby achter als offer voor de heks in het woud. Niemand weet dat Xan, de gevreesde heks, de achtergelaten kinderen juist liefdevol naar families aan de andere kant van het woud brengt. Dit keer voedt ze het achtergelaten kind per ongeluk met maanlicht, waardoor het meisje vervuld raakt van magie. Xan besluit Luna op te voeden als haar eigen dochter. Met de jaren worden Luna's magische krachten sterker. 
Wanneer haar dertiende verjaardag nadert, besluiten de dorpelingen eindelijk jacht te maken op de heks die hun leven al jaren overschaduwt. Zij weten niet dat Xan en Luna hun magie goed gebruiken en dat het echte kwaad veel dichterbij is...

Kan ik met zulke samenvattingen tonen dat dit verhaal het nèt niet is? Zeker niet, tenzij mijn lezers bij voorbaat ieder verhaal met magie en in onze wereld beslist niet voorkomende zaken afwijzen. Maar dat doe ik zelf niet, ik ben niet vies van wat magie en fantasiewerelden. De intrige is juist de sterke kant van het verhaal. Relatief dan, want er zitten net wat teveel toevalligheden in en die verzwakken de boel een beetje.

De oude Grieken wisten het al: onontkoombaarheid versterkt een verhaal tót de grens dat het geheel voorspelbaar wordt. Bij hun oude onontkoombaarheid hoorde ook steevast een tragisch dilemma - en dat ontbreekt in dit verhaal, op een klein (en daardoor interessant) zijlijntje na, dat van de jongen Anteen - broer van Luna en neef van de belangrijkste ouderling.
Hoe meer een verhaal van toevalligheden aan elkaar hangt, hoe zwakker ik het vind. Voor alle duidelijkheid: Het meisje dat de maan verdronk hangt niet (geheel) van toevalligheden aan elkaar, er zit opbouw en logica in en ook verrassingen zoals het feit dat de wachters vrouwen zijn en de volstrekte onnadrukkelijkheid van de huidskleur van de personages: de kleur van barnsteen.
En ook dit zou de auteur ontleend kunnen hebben aan de oude Griekse tragedies: het echte drama speelt zich af in familieverband.
Luna's moeder wordt als gek opgesloten (bij de wachters), ouderling Gerland is toegeeflijker voor leerling-ouderling Anteen omdat die zijn neef is. Anteen deinst terug voor ouderlingtaken maar blijft juist nog even volhouden omdat Gerland zijn oom is - en de broer van zijn moeder. In het woud worden Xan en Luna vanzelf ook een familie, samen met het moerasmonster Zwomp en het aandoenlijke minidraakje Vurian, dat trouwens door dit verhaal dartelt zoals ook de scenaristen van Disney's studio's graag van die kleine lieve beestjes in hun verhaal stoppen. Het drama is daar dat Luna's magische krachten groeien ten koste van haar pleegmoeder Xan. Met die krachten redt ze allereerst haar moeder!

De intrige had wat mij betreft iets strakker, iets minder ingewikkeld gemogen, maar er zitten beslist sterke kanten aan, inclusief het tragisch moment dat Anteen bijna zijn zus doodt, omdat hij haar aanziet voor de heks. (Ja, want uiteraard is híj uiteindelijk degene die het woud intrekt om de vermeend kwade heks te doden.)

Wat me minder bevalt, is de verteller. Die weet te veel, is me te uitbundig, en kiest soms ook rare woorden. Zo'n uitdrukking (p. 10) als

een breed scala aan medicinale en mogelijk magische planten

past niet in het register van de omringende tekst. Idem (p. 193) dat ze (de moeder)

ook moest zorgen dat ze terug was in haar cel voordat de nieuwe atoomverbindingen knapten en uit elkaar vlogen.

Het is de enige keer dat atomen een rol spelen in het verhaal en het past niet. Slordig, raar.
Zo ook de steenvlakte (p. 257) die

duidelijk in de hens

stond. Had gewoon in brand gekozen: had veel beter gepast in de rest van de tekst.
Het zijn maar enkele voorbeelden.
Mogelijk is aan zo'n laatste uitglijder de voornaamloze vertaler H.C. Kaspersma debet, dat weet ik niet.

De verteller weet te veel (en dat kan de vertaler niet helpen). Twee voorbeelden.
Op p. 17 verklaart ze uitvoerig waarom de Ouderlingen zo handelden, veel te uitvoerig, om dan als klap op de vuurpijl nog mee te delen:

Maar ze hadden het mis, helemaal mis.

Jammer, overbodig. Daar komen we als lezer zelf wel achter. Ook op p. 275 staat bijvoorbeeld zo'n uitweiding, die niet geheel overbodig is maar wel veel te lang. Deze verteller wil teveel verklaren. En dat Xan's lippen gerimpeld zijn, lees ik ook net te vaak.
Verder bevalt me niet dat het toontje dat van een alledaags verhaal is, terwijl het gaat over beslist onalledaagse verschijnselen. Lees p. 19 als voorbeeld van wat ik bedoel. Hier spreekt een bijna vijfhonderjarige heks met een enorm moerasmonster alsof er aan de keukentafel van een gezinnetje om de hoek wordt gesproken. Een vreemd register, met soms ook vreemde uitdrukkingen, zoals

het grote hoofd van het moerasmonster slobberde boven het blauwgroenige water uit.

Slobberen? Hm.

Nou ja, zo zou ik door kunnen gaan.
Een betere verteller had met deze intrige een véél beter verhaal kunnen maken.

Kelly Barnhill. Het meisje dat de maan dronk. Leopold, 2018. ISBN 978 90 258 7446 9, 344 p. Oorspr.: The Girl Who Drunk The Moon, 2016. Vert.: H.C. Kaspersma.

Onbegrijpelijke teksten

Op de achterkant van mijn wetenschapsscheurkalender (25 letters) kom ik zo nu en dan heerlijke teksten tegen.

Ze zijn niet helemaal onbegrijpelijk, zoals een tekst in een volstrekt vreemde taal zou zijn, bijvoorbeeld:

Mọi người sinh ra tự do và bình đẳng về phẩm cách và quyền lợi, có lý trí và lương tri, và phải đối xử với nhau trong tình bác ái.

(Artikel 1 Rechten van de Mens in het Vietnamees.) Of een tekst in een mij onbekend schriftsysteem, zoals:

ყველა ადამიანი იბადება თავისუფალი და თანასწორი თავისი ღირსებითა და უფლებებით. მათ მინიჭებული აქვთ გონება და სინდისი და ერთმანეთის მიმართ უნდა იქცეოდნენ ძმობის სულისკვეთებით.

(Idem, in het Georgisch.)

Maar neem deze tekst:

Het majoranadeeltje is een belangrijke kandidaat voor de qubit waarmee toekomstige quantumcomputers gaan rekenen. Een qubit is een bit die niet, net als de versie in de klassieke computer, alleen '0' of '1' kan zijn, maar ook '0' én '1' tegelijk. 
Het majoranadeeltje van Leo Kouwenhoven heeft de lading van een half elektron ('-1/2 e') of
van een half positron ('1/2 e'), de positief geladen tegenhanger van het elektron. 
Bij een ladingsmeting zal de elektrische lading van twee majoranadeeltjes - een zogeheten majoranapaar - daardoor 'o' of 'e' zijn. Die eigenschap laat zich vervolgens vertalen naar de '0' en '1' van digitale informatie.

Majoranadeeltje?
Kijkje in Wikipedia levert niet direct een verklaring:

Een Majorana-deeltje of Majorana-fermion is een type fermion dat zijn eigen anti-deeltje is. Het andere type fermion heet Dirac-fermion, dat verschilt van zijn anti-deeltje. Tot dusver zijn alle fermionen in het standaardmodel van de deeltjesfysica Dirac-fermionen, behalve eventueel de neutrino's, maar deze zijn ook geen Majorana-fermionen. Er zijn wel verschillende bosonen die hun eigen anti-deeltje zijn, zoals het Z-boson en het foton. In de supersymmetrische theorie is het neutralino zijn eigen anti-deeltje.

De term wordt ook wel gebruikt wanneer men het heeft over quasideeltjes. Dat wil zeggen dat vele deeltjes zich collectief zodanig gedragen dat zij de eigenschappen van een enkel deeltje bezitten.

Fermion? Boson? Fantastisch! Er zit beweging in de tekst, maar ik zie niets voor me.

Nog zo'n prachttekst:

Waar thermoplasten bij verwarming vloeibaar worden, zodat ze met technieken zoals spuit-
gieten allerlei vormen kunnen krijgen maar wel mechanisch zwak zijn, ontberen de stevige
thermoharders die verwerkbaarheid, zodat ze meteen bij de productie de juiste vorm moeten
krijgen. Vitrimeren bestaan eveneens als thermoharders uit moleculaire covalente netwerken, maar kunnen zich bij hoge temperatuur als een stroperige vloeistof gedragen. De omestering van carbonzuren in het materiaal draagt daaraan bij.
Vitrimeren bieden goede mogelijkheden voor hergebruik en reparatie en vitrimere bouwstenen laten zich door een soort van lassen aan elkaar bevestigen.

Dat ik zulke teksten niet helemaal kan volgen ligt natuurlijk aan ontbrekende technische kennis. Wat me boeit is dat de teksten niet helemaal onbegrijpelijk zijn, maar half.
Ik begin - en raak op een wondermooi dwaalspoor met visioenen van vitrimere fermionen die omesteren met quasideeltjes. Soort virtuele werkelijkheid.

Een ABC van gevoelens

Interessante titel, dacht ik, Vandaag voel ik me... Een ABC van gevoelens, en ik vroeg het aan.
Ik kreeg een schattig boek, met telkens op de linker pagina een letter met daaronder een gevoel dat met die letter begint, en op de rechter pagina een prent.

  


Het is van Madalena Moniz en nieuwsgierig keek ik naar het colofon. Het boek blijkt vertaald uit het Portugees!
Een vertaler wordt niet genoemd. Dat is interessant, want ik neem toch aan dat er in de Portugese versie ook gevoelens werden benoemd en die beginnen waarschijnlijk niet altijd met dezelfde letter als in het Nederlands. En notabene 'kwam deze vertaling tot stand dankzij een vertaalsubsidie van Direção-geral do Livro, dos Arquivos e das Bibliotecas'. Dat is sterk, wel een subsidie, toch geen naam.

De A zal geen probleem zijn geweest, want afwezig en ausente beginnen beide met A. Dacht ik.
Maar zie:



Verrassing. De Portugese editie begint met audaz (dapper, durfal) en heeft een prent die in de Nederlandse editie ontbreekt.
Nog zo'n dubbelpagina uit de Portugese editie:



Paciente, geduldig. Die prent komt wél voor in de Nederlandse editie. Namelijk bij de



van geduldig!

X, Y en Z zullen hetzelfde zijn: XL, Yes! en Zzzz... Magisch was vast ook iets als mágico.
Maar bijzonder? Dapper? Geduldig? Hemels? Kwetsbaar? Radeloos? Treurig? (Om er enkele te noemen...) Bovenstaand voorbeelden (audaz, geduldig) doen echter vermoeden dat Madalena eenvoudigweg voor elke editie letters en prenten heeft gemaakt!

Dat moet evengoed wat puzzelen zijn geweest voor de vormgever (Nederlandse editie:Irma Hornman).
Het boek is overigens ook in het Engels verschenen (bij Abrams Appleseed), dus daar moet een vergelijkbaar kunststukje zijn uitgehaald. Zie bijvoorbeeld de dubbelpagina adored.



Deze pagina lijkt dan weer veel op de prent die in de Nederlandse editie naast yes! staat.



Het is een origineel idee en een plezierig boek om met kinderen van een jaar of 6-10 door te bladeren, te bekijken en (vooral) te bespreken. De ene prent (bijvoorbeeld geduldig of piepklein) zal sneller te bevatten zijn dan de andere (bijvoorbeeld optimistisch of uniek).
Achterin zijn enkele pagina's waar je antwoord kan geven op de vraag 'En jij? Hoe voel jij je?'. Ingedeeld naar alfabet, dus dat levert tegelijk een soort leesles op.

Magdalena Moniz. Vandaag voel ik me... Een ABC van gevoelens. Querido Kinderboeken, 2018. ISBN 978 90 451 2151 2, 60 p.

Worstelen met Nederlands

Help, arme docenten Nederlands.

Een bericht in Nu.nl, 11 september 2018:

Het aantal studenten dat voor het vak Nederlands kiest, is de afgelopen jaren 'dramatisch' afgenomen. De universiteiten, docenten en de Taalunie luiden de noodklok en werken aan een actieplan om de studie snel weer aantrekkelijker te maken.
Dat bevestigen zij naar aanleiding van een bericht van het Amsterdamse studentenmagazine Ad Valvas. Het platform van de VU meldde dat zich dit jaar slechts zes eerstejaarsstudenten Nederlands hebben aangemeld.

In 1995 schreven 555 eerstejaars zich bij de zes universiteiten in voor de studie Nederlands. In 2017 waren dat er nog maar 222, blijkt uit cijfers van de Vereniging van Universiteiten (VSNU).

Neerlandicus Marc van Oostendorp, hoogleraar aan de Radboud Universiteit en verbonden aan het Meertens Instituut, noemt de trend 'vrij dramatisch' en 'lastig te verklaren'. 'De Nederlandse taal is populair, en wie de studie voltooit, is gegarandeerd van een baan in het onderwijs.'

Onderwijs heeft binnenkort groot probleem
De terugloop van het aantal studenten zadelt het voortgezet onderwijs over een paar jaar op met een groot probleem. 'Zelfs als alle studenten die het vak nu volgen leraar worden, dan nog zijn er over tien jaar bij lange na niet genoeg mensen om in het hele land alle lessen Nederlands te geven.'

Ook algemeen secretaris Hans Bennis van de Taalunie, de beleidsadviseur voor het Nederlands, noemt de trend 'vreselijk'. 'Niet alleen omdat Nederlands het mooist denkbare vak is om te studeren, maar ook omdat het vak Nederlands de basis van het onderwijs op de middelbare scholen vormt. Je moet er niet aan denken dat hier in de toekomst niet-gediplomeerde mensen voor ingehuurd zouden moeten worden.'

'Het vak Nederlands brengt geen liefde voor taal meer bij'
Beide organisaties wijten de terugloop voor een groot deel aan de invulling van het vak Nederlands op middelbare scholen. 'Nederlands is sinds de jaren tachtig steeds meer een vaardigheidsvak geworden', legt Van Oostendorp uit. 'Je leert trucjes; het eindexamen bestaat alleen maar uit het verklaren van een paar teksten. Op geen enkele manier is er nog ruimte om leerlingen echte liefde voor taal bij te brengen.'

Hij benadrukt dat het goed beheersen van de Nederlandse taal door scholieren 'een groter belang dient dan alleen het halen van goede cijfers. Taal maakt elke dag een essentieel deel uit van onze samenleving.'

En intussen zwoegen de docenten maar door met hun onaantrekkelijk onderwijs. Zie bijdragen in Levende Talen Magazine en Levende Talen Tijdschrift. 'Productief omgaan met interpretatieverschillen in het poëzie-onderwijs', 'Klassikaal lezen met Whatsapp?', 'Zelfinzicht en sociaal inzicht opdoen in literatuurlessen; ontwerp van een interventie voor havo'...
Maar ja, in het manifest Nederlands op school (Meesterschapsteam, 2016) stelden docenten zelf al vast dat hun vak saai is geworden. Simone Prinsen, Theo Witte en Cor Suhre halen dat maar weer eens aan in 'Imago en inhoud van het schoolvak Nederlands', in Levende Talen Tijdschrift 2018/3 (september). Zij deden een onderzoekje onder leerlingen en wat bleek:

Het merendeel van de bovenbouwleerlingen uit onze steekproef vindt het schoolvak saai en niet interessant of leuk.

En zij denken

dat er een causaal verband is tussen de samenstelling van het huidige formele curriculum en de didactische operationalisering ervan, en het negatieve imago van het schoolvak Nederlands.

En zien ook verband met het dalend aantal aanmeldingen voor Nederlandse taal en cultuur.

Werk aan de winkel.

Er zit muziek in kinderboeken 1

De hoofdredacteur van Verborgen talenten is, als ik deze eerste woorden schrijf, druk bezig om weer een symposium te organiseren rond dat boek. Of het hem lukt, vraag ik me af, want op dit moment (14 september 2018) gaapt er nog een gat tussen begrote uitgaven en inkomsten. OF: er moeten ruim tweehonderd bezoekers komen willen de kosten gedekt zijn. Ik vermeld alvast de datum: 11 april 2019. Het programma volgt als het helemaal definitief is.

Hij heeft mij gevraagd om een presentatie te houden over muziek en jeugdliteratuur, wetend dat beide me aan het hart gaan. Of het doorgaat, hangt dus af van dat gat.

Maar dat hoeft me er niet van te weerhouden alvast na te denken over dit onderwerp.

Allereerst dit.

Poëzie is literatuur en goede poëzie kan gezongen worden. 

Kernachtiger kan ik mijn standpunt niet uitdrukken. 

Poëzie die niet gezongen kan worden, is geen poëzie maar proza dat als poëzie is gedrukt, op pagina's met veel wit en zo. Een soort stotterverhalen - waar overigens niets tegen is, net zomin als tegen hele korte verhalen, van het soort dat A.L. Snijders al sinds jaar en dag schrijft en o.a. publiceert in de VPRO-gids. Kunnen heel mooi zijn.

Mooi proza heeft natuurijk ook een ritme: mede daardoor wordt het mooi. Maar niet het soort ritme dat op muziek gezet kan worden, dat gezongen kan worden. Spreekritme is anders dan zangritme, al kan het dicht bij elkaar liggen (zie bijvoorbeeld Gregoriaanse en Boeddhistische gezangen).
Zang en ritme waren lang geleden manieren om lange teksten te onthouden. De Odyssee werd gezonden. (Zie o.a. hier voor een indruk hoe dat misschien klonk.)

Liedteksten horen dus bij de literatuur, dat volgt uit het voorgaande.

Liedteksten zijn echter vooral mooi als ze gezongen worden, met of zonder muziek. Om nou muziek op zich tot literatuur te bestempelen, dat gaat te ver.
Prenten horen, als ze afzonderlijk aan de wand van een museum hangen, ook niet bij literatuur. Maar prentenboeken wél.
Zo zijn er meer grensgebieden.

NB d.d. 19-3-2019. Dat symposium ging inderdaad niet door.

Jaap won een prijs

Het lag me al enkele maanden aan te kijken, dit mooie prentenboek van Imme Dros & Harrie Geelen. Het verscheen in 2017, en tot mijn lichte verrassing kreeg het geen griffel, penseel of vlag-en-wimpel. Misschien omdat er al ettelijke prentenboeken van dit ijzersterke duo zijn verschenen in ongeveer dezelfde stijl? Of omdat het duo al met prijzen is overladen? Of omdat de dienstdoende jury's de wél bekroonde boeken nóg beter vond...?
Het is tekenend dat ik dacht dat er meer prentenboeken over Jaap waren verschenen. Maar nee, misschien verwarde ik Jaap even met Roosje.

  

Jaap won een prijs maar hij wist niet waarvoor.
Want hij had niets gedaan en niets gemaakt.
En voor een prijs moest je iets doen of maken.
Je moest zo kunnen hardlopen als Luuk.
Je moest zo kunnen tekenen  als Tess.
Of je moest kunnen knokken zoals Finn.
Je moest vooral niet zijn als Jaap de Jong,
die nooit iets won en nergens goed in was.

Zo begint het verhaal.
Maar toch won hij een prijs, de GROTE HOOFDPRIJS.
Jaap vertrouwt het niet, en hoe meer mensen in zijn familie hij tegenkomt die wel eens een prijs hebben gekregen, hoe wantrouwender hij wordt. Hij wordt zelfs bang dat die J. DE JONG (uit de brief) naar hem op zoek is.
Uiteindelijk blijkt Jaap gelijk te hebben. De brief was niet goed gelezen.

Hier, lees de achterkant. Kijk wat daar staat:
U kunt nog loten kopen. U maakt kans
dat op uw lot de Grote Hoofdprijs valt.

Iedereen kwaad, behalve Jaap.

Hij had geen prijs, hij had geen prijs. Hoera!
Hij hoefde niet meer bang te zijn op straat.
Er was geen J. de Jong die hem kon grijpen.

En als troost krijgt hij van iedereen cadeautjes...

De prenten van Harrie Geelen voegen hier en daar fijne details toe aan het verhaal, zoals met die prent waar op alle gevels J. de Jong staat, of de wegvluchtende kat als oma voordoet hoe ze met dansen een prijs won, en de prenten bij opa's relaas over het marathonschaatsen.




Misschien niet wereldschokkend, maar wel een mooi idee, zo een dat voor de hand lijkt te liggen (iedereen krijgt wel van die brieven), maar je moet er maar opkomen om daarmee iets te doen.
Imme Dros & Harrie Geelen deden het en dat leverde een sterk en grappig prentenboek op. Geen prijs nee, net als Jaap...

Imme Dros & Harrie Geelen. Jaap won een prijs. Querido Kinderboeken, 2017. ISBN 978 90 451 2101 7, 28 p.

Droom van een circus

Een klein meisje staat 's nachts voor het raam van haar slaapkamer, op een stoel, en ziet een hond op een tak.



Op de stoel ligt een soort nachtpon: wit met grote blauwe cirkels. Of nee, geen nachtpon want er zit een hoofdje aan, met twee zwarte vlechten. Op de volgende vier bladzijden lokt ze de hond naar binnen. De eerste twee bladzijden tonen een dubbelpaginaprent. Daarop kun je zien dat het meisje iets met circus heeft. Aan de muur een poster met een clown, tegen een stoel hangen drie hoepels, op een plankje staat een speelgoedcircustent. Ze heeft (volgende twee bladzijden tonen dat in 24 kleine prentjes) een mooie tijd met de hond en gaat slapen terwijl de hond door het raam verdwijnt.
Op de volgende dubbelpaginaprent komt 's nachts een circus voorbij: rode wagens en op een rode vrachtwagen ligt een opgerold tentzeil met roodwitte strepen (net als het dak van haar speelgoedtent). Op de zijkanten van de wagens staat een clown afgebeeld: dezelfde die bij haar aan de muur hangt.
Het is de kijker duidelijk: het meisje droomt.



In die droom wordt ze door de clown meegenomen naar het circus.



Ze doet mee met een voorstelling. Op de tribunes zitten gele, spookachtige gedaantes. Ze rijdt bijvoorbeeld staand op een paard (precies het speelgoedpaardje dat in haar slaapkamer staat) en doet kunstjes met een olifant (in haar slaapkamer staat een speelgoedolifant), en nog veel meer. Alles getoond in grote, kleurige dubbelpaginaprenten.



Aan het eind wordt ze teruggebracht door de clown.
Op de eennalaatste bladzijde wordt ze in 12`kleine prentjes wakker.
Op de laatste bladzijde kijkt ze vanuit haar bed naar de poster. Daaraan isiets veranderd: de clown heeft geen muts meer op. Die ligt over het voeteneind van haar bed.




Prachtig gedaan, dit woordloze, grote prentenboek waaraan veel te kijken valt.

Mattias de Leeuw. Circusnacht. Lannoo, 2016. ISBN 978 94 3562 8, 40 p.

Grammatica van de fantasie

Van Gianni Rodari (1920-1980, zie ook Wiki NL en uitgebreider Italiaans) zijn niet veel boeken meer te vinden in Nederlandse en Vlaamse bibliotheken. Er is ook niet veel werk van hem vertaald. De KB-catalogus vermeldt vier titels, waarvan er twee in 1983 verschenen.

In Italië is hij bekender, en wereldwijd trok hij in 1970 aandacht toen hij de Hans Christian Andersen Award won.

Naast auteur van kinderboeken was Rodari ook journalist, verteller en tv-maker. In 1973 verscheen bij Einaudi van hem Grammatica della fantasia, Introduzione all'arte di inventare storie, een bundeling verhandelingen over kinderen en verbeelding. Dat bleef in onze taalstreek onopgemerkt. In 1996 verscheen wel een Amerikaanse verkorte uitgave, The grammar of fantasy: an introduction to the art of inventing stories.

Het is dus opmerkelijk dat de kleine uitgeverij Tutti het aandurfde om een Nederlandse vertaling uit te brengen. Tutti is opgericht door Irma van Welzen, die jarenlang in Italië woonde en daar Rodari's werk leerde kennen. Zij vertaalde het boek en dat moet een flinke klus zijn geweest naast haar andere activiteiten. Hier en daar is dat te merken, maar in het algemeen is ze erin geslaagd een soepele vertaling te maken - voor zover ik dat kan beoordelen, want ik heb de Italiaanse uitgave er niet naast gehad. En dan heeft ze ook nog de moeite genomen om er illustraties bij te plaatsen! (Van Gemma Plum.)




Het moet soms lastig zijn geweest om Italiaanse woordspelletjes om te zetten naar Nederlandse spelletjes. Zie bijvoorbeeld het hoofdstuk ' Een steen in de vijver', over associëren met woorden, waar op p. 22


   S
   T
   E
   E
   N

leidt naar

   S - Stevige
   T - toeristen
   E - eten
   E - eekhoorn
   N - nootjes

en

   S - Stoere
   T - tonen
   E - eisen
   E - eenvoudige
   N - noten

Wat zou er in het Italiaans hebben gestaan...?

Rodari is niet nodeloos ingewikkeld in zijn 'grammatica'. Hoewel de 40 hoofdstukken onderling in verband zijn gebracht, is wel te merken dat ze berusten op eerder gepubliceerde lezingen of artikelen. Een grappig voorbeeld is te vinden op p. 104 bovenaan, waar hij schrijft:

Op dit punt aangekomen zou ik graag aan Franco Passatore willen vragen of ook voor deze gebeurtenissen zijn definitie van 'theater-spel-leven' van toepassing is. Maar helaas heb ik zijn telefoonnummer niet.

Is er bij de eindredactie tussendoor geslipt, neem ik aan...
Maar niet getreurd, want zijn 'grammatica' is boeiend en verhelderend en zal ieder die zich met verbeelding en verhalen vertellen bezig houdt ongetwijfeld nieuwe inzichten en inspiratie bieden, ook al ontbreekt uiteraard iedere verwijzing naar de rol die internet tegenwoordig speelt.
Wie enige sjoege van Italiaans heeft, zou zijn voordeel kunnen doen met de Italiaanse wikipedia-pagina over het boek, met de volledige inhoudsopgave van de Italiaanse uitgave.

Grammatica van de fantasie is vooral praktisch bedoeld. Dat blijkt uit hoofdstuk 41, een van de twee niet direct praktische hoofdstukken, waar hij schrijft:

Deze grammatica van de fantasie is geen theorie over de verbeelding van kinderen (dat zou wat anders moeten zijn) en ook geen verzameling recepten, geen instructie voor verhalen, maar is te beschouwen als een voorstel, naast alle andere voorstellen, om de omgeving waarin het kind opgroeit (thuis of op school, dat doet er niet toe) te verrijken met prikkels en aanmoediging.

Hoofdstuk 41 is daarom juist het enige wat meer theoretische hoofdstuk. Hoofdstuk 42 is een verzameling voetnoten.

Er zijn in die 40 praktische hoofdstukken echter niet alleen suggesties te vinden om met kinderen verhalen te maken, maar ook beschouwingen over hoe kinderlijke fantasie werkt, gebaseerd op eigen praktijk en andermans onderzoek.
Uniek aan Rodari vind ik de wijze waarop theoretische ideeën in praktijk worden gebracht.
Neem bijvoorbeeld de mij bekende ideeën van Vladimir Propp. (Heb ooit literatuurwetenschap gestudeerd, vandaar.) Propp onderscheidde in Russische sprookjes 31 vaste elementen (zie ook hier), die hij morfemen of functies noemde. (Overigens komen die 31 elementen nooit allemaal tegelijk voor.)
Wat Rodari nu met onderwijzers in Reggio-Emilia deed is kaarten maken van twintig van die elementen en

De kinderen werkten samen om een verhaal te maken met behulp van de twintig 'speelkaarten van Propp'. Dit zorgde voor veel plezier en opvallende komische nabootsingen. Ik zag hoe makkelijk het de kinderen afging om een verhaal te construeren terwijl ze het spoor van de kaarten volgden.

Ja, je moet er maar opkomen.

De verleiding is groot om nog veel meer te citeren, maar ik zie er vanaf. Het is een inspirerend vakboek, vol originele ideeën en observaties. Jammer is dat een literatuuropgave ontbreekt, terwijl Rodari toch echt wel wat namen noemt. Zijn notities in hoofdstuk 42 maken dat slechts deels goed. Te prijzen is wel weer dat achterin info over Gianni Rodari is opgenomen.

Het enige Nederlandse vakboek dat een beetje in de buurt komt, is Denken met je vingers, van Mariëtte Hoogeveen en Bert Kouwenberg, auteur, onderwijzer en jarenlang lid van de redactie van Leesgoed. Het verscheen in 2007 bij Biblion Uitgeverij, en is volgens mij niet meer leverbaar maar wel te vinden in bibliotheken.

Gianni Rodari. Grammatica van de fantasie, introductie in de kunst van het verhalen verzinnen. Tutti, 2017. Ills.: Gemma Plum; vert. Irma van Welzen. ISBN 978 90 94 90139 30 8, 224 p.

PS. Gianni Rodari was vanaf 1944 (ondergedoken) lid van de PCI, de Italiaanse Communistische Partij, en werkte vanaf 1947 tot 1958 o.a. lang voor de krant L'Unità. Hij werkte in een periode dat er nog sprankjes idealisme en optimisme te vinden waren als het ging om een toekomst zonder armoede en uitbuiting. In de regio Reggio Emilia werden in de jaren '70 didactische experimenten uitgevoerd die er in principe uit bestonden, in Rodari's woorden, dat de leerkracht:

niet meer degene is die alle kennis mooi en kant en klaar overbrengt, hapklaar per dag, een trainer van veulens, een dompteur van zeehonden. Het is een volwassene die kinderen bijstaat om het beste uit zichzelf te halen. De leerkracht helpt hen gewoonten te ontwikkelen, te creëren en zich te verbeelden.

Mooie omgeving om met kinderen en verhalen vertellen te werken.

Ja, dat waren nog eens tijden, slecht te rijmen met de hedendaagse superkapitalistische wereld, waarin vooral meetbare resultaten tellen en iedereen zich verkoopt aan iedereen, met slechts hier en daar eilandjes van onderlinge verbondenheid. Al neemt dat besef van onderlinge verbondenheid ook weer toe, ongelukkig als het leidt tot weerbarstige lokale stamverwantschap, gelukkig als het leidt tot lotsverbetering van iedereen. En het zou natuurlijk een karikatuur zijn om het huidige onderwijs als leerfabriek voor te stellen. Ook in een tijd dat vooral meetbare resultaten tellen spannen leerkrachten zich doorgaans in om het beste uit hun leerlingen te halen.

Gelukkig voor hem heeft Gianni Rodari de totale ineenstorting van het communisme niet meegemaakt. Of hij doorhad dat het communistische huis achter de idealistische gevel behoorlijk aan het rotten en inzakken was (in de Sovjet-Unie al bijna vanaf het begin), ik vermoed het (hij was niet dom en had een open geest) maar ik weet het niet.

Rodari was een idealistische optimist en leverde met zijn werk een grote bijdrage aan de jeugdliteratuur. Misschien is het tekenend dat hij vanaf 1958 werkte voor de niet-partijgebonden krant Paese Sera en zich verder vooral bezighield met kinderboeken schrijven en later ook workshops (o.a. in Reggio Emilia), het hoofdredacteurschap van het tijdschrift Giornale dei genitori (een soort Ouders van nu) en het maken van tv-programma's voor kinderen bij de RAI.

PS2. Irma van Welzen reageerde (dank!) (14-9-2018).
Over de Amerikaanse uitgave (de link naar Befana is van mij):
De Amerikaanse uitgave is geen verkorte uitgave of beter gezegd niet meer verkort dan deze Nederlandse. Zij hebben met toestemming twee hoofdstukken weggelaten en ik drie zoals ik ook in de inleiding schrijf. Ik heb als extra het hoofdstuk weggelaten dat heel diep ingaat op het verhaal en de traditie van de Befana. Dat is het kinderfeest op 6 januari - alleen gevierd in het Noorden van Italië - waarin kinderen van de Befana, een soort kleine heks, cadeautjes ontvangen. Het leek mij met ons Sinterklaas-traditie te verwarrend en heel specifiek Italiaans.
In de andere twee hoofdstukken die ik heb weggelaten is er een gewijd aan de verzen van Giosuè Carducci een Italiaans dichter, maar ook daar intussen vrij onbekend en een verdere uitwerking van het raadsel (beide ook weggelaten in de Amerikaanse versie) .

Over STEEN:
Je vraagt je af wat er voor STEEN staat in het Italiaans.
Welnu: het woord SASSO dat steen/ rots betekent.
Van het woord sasso maakte hij het onzinverhaaltje met de eerste woorden die in hem opkomen:
Sulla Altalena Saltano Sette Oche, die letterlijk vertaald betekenen: Op de schommel gaan / springen zeven ganzen heen en weer.
En dan later: Settecento Avvocati Suonavano Settecento Ocarine. Hetgeen letterlijk betekent: Zevenhonderd advocaten bespeelden zevenhonderd stenen fluitjes.
Er moet een overeenkomst, een relatie, zijn tussen de laatste woorden Oca en Ocarine. Daarom kwam ik op de (eekhoorn) Nootjes en (muziek) Noten. En zo kon ik ook het bespelen van een muziek maken erin verwerken.

Over mijn opmerking dat 'jammer is dat een literatuuropgave ontbreekt, terwijl Rodari toch echt wel wat namen noemt':

Op mijn beurt vind ik het weer jammer  dat je er overheen hebt gelezen dat ik in de inleiding verwijs naar de heel uitgebreide Noten, met literatuuropgave die te downloaden zijn op de Rodari-pagina op mijn website. Het zijn 30 pagina's (A4). Alle namen en heel veel verwijzigingen met links naar online bronnen en beelden vind je daar. 

Op deze manier kan ik die verwijzingen actueel houden. Je kunt de Noten bij het lezen op je telefoon en tablet bij de hand hebben of later nalezen. Deze oplossing werd mij gesuggereerd door iemand die vertelde dat dit in de wetenschappelijke uitgeverij standaard is tegenwoordig en bovendien had meer papier had het boek nog duurder gemaakt. Daarom deze beslissing, die op meerdere plekken in het boek vermeld staat, maar toch gemist wordt. 

Dat is dan hierbij rechtgezet.

De stem en de schrijver

In mijn besprekingen wijs ik graag op de stem van de verteller. En dat de verteller van het verhaal (of het gedicht) niet vereenzelvigd moet worden met de schrijver, de naam die op het boek staat.
Dat kan soms wat kunstmatig zijn, maar is alleen al van belang omdat de schrijver verder leeft, en de verteller niet. Die blijft zoals-ie in dat ene kunstwerk is, gestold als het ware, tot het kunstwerk zo oud is dat er een bewerker opduikt, of tot er een vertaler opduikt die aan die stem een eigen accent geeft.

Daarom was ik blij met de column van Niña Weijers in De Groene Amsterdammer 30-8-2018 (p. 50).
Zoals het een columnist betaamt in het geheel niet wetenschappelijk, maar persoonlijk en treffend.
Ik ga die column hier niet reproduceren. Een citaat:

Mijn buitenkantleven is klein, en wat er zich aan de binnenkant afspeelt, daar valt verder niet over te praten (Baldwin: ‘I doubt whether anyone – myself at least – knows how to talk about writing’). Hoewel er op heel veel momenten ook schrikbarend weinig aan de binnenkant gebeurt. Soms lijkt mijn toestand op de zin waarmee een criticus destijds Becketts Waiting for Godot samenvatte: ‘Nothing happens, twice.’ Al was dat, volgens die criticus, iets positiefs.

Schrijven is niet moeilijk omdat een plot ingewikkeld is of een spanningsboog of dialogen of perspectiefwisselingen. Het is moeilijk vanwege dat spanningsveld tussen wel en niet willen weten. Intuïtie en intellect moeten ergens samenkomen op het papier, terwijl ze eigenlijk met elkaar in conflict zijn. Je moet zoeken naar een stem die alleen kan bestaan door er niet naar te zoeken, en alles wat ertoe doet bevindt zich ergens onder de bodem (Fitzgerald: ‘All good writing is swimming under water and holding your breath’). 

Wie dat niet meteen begrijpt, raad ik aan de column in zijn geheel te lezen.
De aanleiding was het verzoek om een lezing te geven over haar literatuuropvatting. Dat ging haar niet makkelijk af:

Aan Baldwin moest ik denken toen ik de afgelopen dagen schreef aan een lezing die moest gaan over mijn literatuuropvatting. Of ja, schreef – veruit de meeste energie ging op aan verzet tegen het schrijven. Het is leuk, en soms zelfs belangrijk (voor jezelf; de wereld heeft er verder weinig aan), om na te denken over wat literatuur wel en niet moet zijn, maar niet als je een boek aan het schrijven bent. Hoe hooggestemd je idealen ook zijn: als je een boek schrijft kun je helemaal niet bezig zijn met die idealen. Die komen na afloop weer, en vormen zich hooguit naar het boek dat je net hebt geschreven.

Heel treffend. In haar column komt dat laatste stukje tekst overigens vóór het eerstgeciteerde.

Fabeldieren en waar ze te vinden

Eind 2017 ontving ik op eigen verzoek het kleine boekje Fabeldieren en waar ze te vinden. Op de voorkant staat: J.R. Rowling, Fabeldieren en waar ze te vinden, door Newt Scamander. Op de titelpagina staat: Fabeldieren en waar ze te vinden, Newt Scamander, alias J.K. Rowling, vertaling Wiebe Buddingh'. Onder het 'Voorwoord van de schrijver (alleen bedoeld voor de 'Voor Tovenaars'-editie)' staat Newt Scamander. En ook:

In 2001 verscheen er een speciaal voor Dreuzellezers bestemde herdruk van de eerste editie van mijn boek Fabeldieren en Waar Ze Te Vinden. Het Ministerie van Toverkunst had met die unieke herdruk ingestemd om geld in te zamelen voor Comic Relief, een welbekend goed doel onder Dreuzels. 
[...]
Professor Albus Perkamentus toonde zich bereid een voorwoord te schrijven [...].

En de Inleiding start met

Over dit boek
Fabeldieren en Waar Ze Te Vinden is het resultaat van narstig onderzoek en vele lange reizen. Als ik terugkijk in de tijd, naar die zevenjarige tovenaar die op zijn slaapkamer uren bezig was om Horklumps in stukken te snijden, ben ik jaloers bij de gedachte aan de reizen die hem nog te wachten staan.

Terwijl 'Over de auteur'  achterin gaat over Newt Scamander...
Mystificatie alom. Harry Potter-lezers kunnen de naam Newt Scamander natuurlijk thuisbrengen als een personage uit die verhalen. Niks alias dus, gewoon een product van de rijke verbeelding van J.K. (Joanne) Rowling. Zie ook hier.
En ja, het boek verscheen al in 2001, zoals uitgeverij De Harmonie in het colofon ook netjes vermeldt. De uitgave van 2017 is wel een herziene druk. Om te zien wat er veranderd is ten opzichte van 2001, zou ik die uitgave moeten hebben, en die heb ik niet. Het zal niet veel zijn, misschien alleen het voorwoord.

Het meest amusante deel van dit boek vind ik niet de 'Fabeldieren van A tot Z', hoe fantasierijk ook, maar de verhandeling onder de titel 'Wat is een dier?', waarbij we al snel belanden bij de tweedeling wezen en dier. Een wezen kan aanspraak maken op rechten en een stem in het bestuur van de magische wereld.
Niet eenvoudig!

Iedereen kent de extremisten die actie voeren om Dreuzels tot 'dieren' te laten verklaren; iedereen weet dat de centauren de status van 'wezen' hebben geweigerd en verzocht hebben om 'dier'  te mogen blijven.

Of:

Verscheidene hoogst intelligente schepsels worden als 'dier' gekwalificeerd omdat ze niet in staat zijn hun eigen brute inborst te overwinnen. Acromantula's en Mantichora's zijn intelligent en kunnen spreken, maar proberen wel elk mens dat in hun buurt komt te verslinden.

Alle dieren en wezens zijn dus schepsels en naast dieren en wezens zijn er dus kennelijk ook mensen, waaronder, ondanks die extremisten, Dreuzels. Of mensen zijn ook wezens, dat is me niet duidelijk. Dreuzels en fabeldieren (fantastic beasts) gaan niet goed samen en tovenaars hebben daar veel werk aan.

De hulp van het Departement van Mystificatie wordt uitsluitend ingeroepen bij ernstige tovenaar-Dreuzelconflicten. Sommige magische catastrofes of ongelukken zijn zo verschrikkelijk opvallend dat Dreuzels alleen om de tuin geleid kunnen worden met behulp van gezag van buitenaf. In zo'n geval neemt het Ministerie van Mystificatie rechtstreeks contact op met de Dreuzelpremier, om een plausibele en niet-magische verklaring te zoeken voor de gebeurtenis. De onophoudelijke inzet van dit departement bij hun pogingen om alle Dreuzels ervan te overtuigen dat elk fotografisch bewijs voor de Kelpie in Loch Ness vervalst is, heeft er in grote mate toe bijgedragen dat een situatie die op een gegeven moment totaal uit de hand dreigde te lopen, nu weer geheel onder controle is.

 (Kelpie.)

Dat soort werk. De privatiseringskwaal heeft de tovenaarswereld duidelijk nog niet bereikt, het is een en al bestuur en ministerie, er wordt niets uit- of aanbesteed.

Dit alles lijkt me vooral voer voor Potterliefhebbers.
Heel wat fabeldieren zijn ook buiten de Potterwereld bekend, bijvoorbeeld de sfinx, de draak, de centaur, de eenhoorn, de chimaera, de kelpie (!), en de manticore, hier Mantichora genoemd, evenals de hier tot fabeldieren bestempelde fee, kabouter en trol. Maar de beschrijvingen zijn aangepast aan de Potteriaanse wereld, met classificatie en al, en zijn veel fabeldieren (zoals de hierboven genoemde horklump) uitsluitend daar te vinden.

J.K. Rowling. Fabeldieren en waar ze te vinden. De Harmonie, 2017, 5e herziene druk. ISBN 978 94 633 6011 1, 144 p. Oorspr.: Fantastic Beasts and Where To Find Them, 2001.