Een kleine ballerina

Ach ja, Sempé! Een vertaling van zijn Petit Nicolas was, geloof ik, een van de eerste boekjes die ik recenseerde voor NRC Handelsblad, lang geleden, ik meen in 1981.
En nu ligt daar De kleine ballerina, een vertaling van Catherine Certitude van Patrick Modiano, verschenen in 1988, met heruitgaven in 1990 en 2005, met tekeningen van Jean-Jacques Sempé en vertaald door Marijke Arijs.
Patrick Modiano won in 2014 de Nobelprijs voor literatuur; wellicht bracht dat Querido op het idee om het boek uit te brengen, het wordt in ieder geval op voor- en achterkant van het boek vermeld. En Sempé, ja, in Frankrijk behoeft hij nauwelijks introductie. Hier wel, dus mag deze uitgave commercieel gezien toch licht gewaagd genoemd worden - en dat vind ik een compliment in deze onzekere tijden voor uitgevers.

Het formaat van het boek en de voorkant suggereren een prentenboek voor jonge lezers, maar een eerste blik op de pagina's maakt duidelijk dat het een verhaal is voor lezers vanaf tien jaar - laten we zeggen, voor lezers van tien tot honderd jaar (en ouder). Sommige jonge lezers zullen het knap lastig hebben met de verteller en de structuur, want het is een herinnering, een terugblik van een vrouw op haar jeugd, 'nu bijna dertig jaar geleden'.

Dat blijkt overigens al op de eerste bladzijde, en als de jonge lezer erin is geslaagd die tot zich te nemen, dan ontrolt zich het verhaal van een meisje dat met haar vader in Parijs woont, tot ze verhuizen naar New York, haar moeder achterna.
Het verhaal wordt verteld in glasheldere stijl, toegankelijk genoeg voor een geoefende jonge lezer, denk ik, en bestaat uit een aantal grappige en ontroerende episodes, met een lichte ironie waarbij de tekeningen van Sempé precies passen. Het is ook echt een verhaal, geen roman, en het moet het hebben van de warme weemoed waarmee wordt teruggekeken, en de ironie die schuilt in bijvoorbeeld zo'n figuur als meneer Casterade ofwel 'de Klier', met zijn lange bovenlijf ('door dat lange, stramme bovenlijf lette je minder op de beweging van zijn benen, zodat het leek of hij zich op rolschaatsen, of zelfs op ijsschaatsen voortbewoog') en zijn neigingen tot voordracht uit eigen werk, en bijvoorbeeld de min of meer clandestiene deelname aan de 'voorjaarscocktail' van de sjieke familie d'Ancorena.

' Papa was erg gespannen, maar tegelijk zag hij reikhalzend uit naar de voorjaarscocktail van Odiles vader.
"Heel keurige mensen, die Ancorena's," herhaalde hij op een mondaine toon die ik niet van hem gewend was. 
We waren na de lunch op ons bankje in het plantsoen van de Heilige-Vincentius-a-Paulokerk gaan zitten en hij maakte toekomstplannen.
"Weet je, lieve Catherine, er is niet veel voor nodig om een aangenaam leven te hebben. Echt niet. Het is alleen een kwestie van milieu, van omgeving. Ik kan haast niet wachten om met die Ancorena's kennis te maken." '

Dat valt natuurlijk wat tegen, want de uitnodiging was gefabriceerd door Catherine's vriendin Odile en niemand zag papa staan, al deed-ie nog zo zijn best. Erger nog, daarna verdween Odile van dansles. (Daar had Catherine haar leren kennen.)
Maar papa was diep onder de indruk en bewaarde met zorg het visitekaartje van de enige man met wie hij een soort gesprek had gevoerd.

' Tabélion. Nog zo'n naam die in mijn geheugen is blijven hangen, en de echo ervan roept bij mij een bepaald gevoel op. Die Tabélion heeft blijkbaar heel erg tot papa's verbeelding gesproken, want dertig jaar later zit zijn visitekaartje nog steeds in zijn portefeuille. Hij heeft het me onlangs op een avond laten zien. Het karton was een beetje vergeeld.

René Tabélion

S.E.F.I.C.

Rue Lord Byron, I (8e arr.), ELY.83.50

Hij was de enige gast die op die voorjaarscocktail het woord tot hem had gericht. '

Papa belde vaak dat nummer, maar kreeg nooit contact.
Op een dag kwam er een brief uit 'Amerika'. Diezelfde dag deelde papa zijn vennoot (Casterade) mee dat hij daarheen zou gaan. En hij nam zijn dochter uit eten om het vertrek te vieren.

' "De reden dat ik je vanavond mee uit eten heb genomen, is dat ik het met jou over die reis wilde hebben. Jawel, lieve Catherine, we vertrekken naar Amerika. We gaan naar je mama toe." '

En er volgt nóg een etentje, want 'Meneer Casterade stond erop ons allemaal uit te nodigen voor een afscheidsdiner in restaurant Le Picardie in de rue de Chabrol'.
Na dat etentje wandelen vader en dochter weer naar hun bankje.

' "Wacht maar, Catherine. We zullen heel gelukkig worden in Amerika."
Hij stak een sigaret op, leunde met zijn hoofd achterover en blies een kringetje.
"Binnenkort zijn we in de Nieuwe Wereld. The New World. Maar, zoals Casterade al zei, we mogen Frankrijk niet vergeten."
Op het moment zelf besteedde ik niet veel aandacht aan zijn opmerking.
Nu pas, na al die jaren, meen ik die zin weer glashelder te horen, alsof ik nog steeds dat kind was dat die middag in het plantsoen van de Heilige-Vincentius-a-Paulokerk zat.
Ik denk vaak terug aan mijn school in de rue des Petits-Hôtels, aan het plantsoen waar ik met mijn vriendinnetjes op stoffige zomermiddagen speelde, aan onze opslagplaats en aan de weegschaal waarop papa en ik ons wogen. Ik denk terug aan meneer Casterade, die ons zijn verzen voorlas. En aan mevrouw Dismaïlova, van wie ik nooit heb geweten hoe haar echte stem klonk.
We blijven altijd dezelfde en degenen die we in het verleden zijn geweest, zullen tot het einde der tijden bestaan. Zo zal er altijd een klein meisje zijn dat Catherine Certitude heet en met haar vader door de straten van het tiende arrondissement in Parijs loopt. '

In alle weemoed is dit ook een liefdevol portret van een dochter over haar vader. Dat van die weegschaal, daarmee begint haar herinnering. Dat was een vast ritueel. papa ging er eerst op staan, keek hoeveel hij woog en vroeg Catherine er dan bij.

' En dan voegde ik me bij hem op de weegschaal. Daar stonden we dan, met z'n tweetjes, papa met zijn handen op mijn schouders. Zonder ons te verroeren. Alsof we poseerden voor de lens van een fotograaf. ik had mijn bril afgezet en papa de zijne. Alles om ons heen was zacht en wazig. De tijd stond stil. We hadden het goed. '

Het motief van de wereld met en zonder bril komt nog terug, o.a. in de dansles. De dansles zelf is een motief: haar (Amerikaanse) moeder danste, zij mag zelf van haar vader ook op dansles (bij mevrouw Dismaïlova, die praatte met een Russisch accent), en een van de handelspartijen van haar vader bestaat uit kisten vol beeldjes van ballerina's - waaronder heel wat gebroken.
O.k., nog een citaat:

' In sommige kisten zaten kapotte beeldjes. We legden de brokstukken op de rekken in de opslagplaats. Daarna maakte mijn vader de andere kisten dicht en pleegde hij een telefoontje. Hij sprak in een vreemde taal. Toen hij de hoorn op de haak legde, zei meneer Casterade: ‘Pas maar op, Georges, je stort je in een hachelijk avontuur. Misschien wordt het reçu dat je hebt getekend door de Franse douane niet aanvaard. Denk maar aan die geschiedenis met die duizend paar Oostenrijkse moonboots die je door de douane hebt geloodst. Het scheelde niet veel of je was op je bek gegaan, met je moonboots. Zonder mij zat je nu mooi achter de tralies.’

Mijn vader had zijn bril afgezet en deed er het zwijgen toe. ‘s Avonds kwam een andere vrachtwagen de kisten met de ballerina’s ophalen. Alleen de kapotte beeldjes bleven staan. Iedere avond waren papa en ik bezig de brokstukken te lijmen, waarna we ze een voor een op de rekken in het gelid zetten. En we keken naar al die rijen en rijen ballerina’s.

‘Catherine, liefje, wil jij misschien ook graag ballerina worden?’ vroeg papa.

‘Zoals mama?’  '

En een afbeelding:




In de naam Certitude zit een kleine betekenis die in de vertaling verloren gaat.
Eerst maar eens de verklaring (p. 10):

' Boven op de gevel van de opslagplaats - een groot matglazen raam dat de nieuwsgierigheid van de voorbijgangers in de rue d'Hauteville tegen moest gaan - stond in marineblauwe letters: 'CASTERADE & CERTITUDE - Exp. en Trans.' Certitude is onze achternaam, van mijn vader en mij. Hier in Amerika spreken ze die uit als Ser-ti-tjoed, met pijn en moeite, maar in Parijs klonk het heel duidelijk en Frans. Later heeft papa me uitgelegd dat onze echte naam veel ingewikkelder was. Iets als Tscerstistscekvadze of Sjertsjetitudjvili.

Op een zomermiddag aan de vooravond van de oorlog, toen papa nog jong was, had hij een uittreksel van zijn geboorteakte nodig en dus was hij naar het stadhuis van het negende Parijse arrondissement gegaan, waar zijn vader hem ooit had aangegeven onder de naam Tscerstistscekvadze of Sjertsjetitudjvili. In het uitgestorven, zonovergoten kantoor van de burgerlijke stand zat een ambtenaar, helemaal alleen.

Toen hij de zo ingewikkelde naam van mijn vader op het formulier moest invullen, had hij een diepe zucht geslaakt. Met een onwillekeurige beweging had hij een onzichtbare zwerm bijen, muggen en krekels verjaagd, alsof die Tscers, Sjerts, Tïts en Tsje's van mijn vaders naam hem in de oren klonken als het gezoem van honderden insecten.

'lk krijg het warm van die naam van u,' had hij tegen papa gezegd, terwijl hij zich het zweet van het voorhoofd wiste. 'Als we hem nu eens vereenvoudigden? Wat dacht u van... Certitude?'

'Mij best,' zei papa.

'Goed, dan wordt het Certitude.'

Op de opslagplaats in de rue d'Hauteville stond dus het opschrift 'CASTERADE & CERTITUDE - Exp. En Trans.' Wat betekende Exp. en Trans.? Mijn vader deed daar altijd heel geheimzinnig en ontwijkend over.

Expeditie? Export? Transito? Transport?

Het werk gebeurde 's nachts. Ik werd vaak wakker van af en aan rijdende vrachtwagens die hun motor lieten draaien terwijl ze stilstonden. Door het raam van mijn kamer zag ik mannen die met kisten sjouwden de opslagplaats in en uit lopen. Papa en meneer Casterade stonden midden op de stoep die nachtelijke bedrijvigheid in goede banen te leiden. Papa had een opengeslagen registerboek in zijn handen en maakte aantekeningen telkens als er kisten uit een vrachtwagen werden gelost of in een andere vrachtwagen werden geladen. '

Certitude betekent zekerheid en veel zekerheid is er niet in het leven van de kleine Catherine - behalve echter haar liefhebbende vader, haar school en vriendinnen, op zich juist genoeg.
Die 'vreemde taal' van pap zou best Georgisch hebben kunnen zijn, daar wijzen de uitgangen -adze en -vili op.




Wie tot hier is gekomen en bovenstaande citaten heeft gelezen, zal het met me eens zijn dat dit soepele taal is, prettig om te lezen en zonder afleidende beeldspraak en andere tierlantijnen - een bondige, onopgesmukte stijl die ons de kans biedt om tot de kern door te dringen. Dat vind ik een compliment voor vertaler Marijke Arijs. En tot mijn verrassing kon ik vergelijken. Niet dat ik het origineel in huis heb, maar op internet vond ik de complete originele tekst - met voetnoten in het Deens. Kennelijk een Deense docent die de tekst heeft gebruikt in zijn onderwijs.

Nou heb ik niet woord voor woord vergeleken. Ik merkte op dat Klier een (fraaie) vrije vertaling is van Crampon, dat Le Picardie ook in het origineel Le Picardie is (waar ik La Picardie zou hebben verwacht, het le komt van het weggelaten restaurant denk ik), en het enkele keren voorkomende motto van haar vader, 'Kom maar op, wereld' is de mooie vertaling van 'A nous deux, Madame la vie'. In het algemeen heeft de vertaler de originele tekst goed gevolgd, is mijn indruk.
Voor wie dat zelf wil vergelijken volgen na de titelbeschrijving hieronder de originele teksten.

Een klein juweeltje, dit boek.

Modiano, Patrick. De kleine ballerina; met tekeningen van Jean-Jacques Sempé; vertaald door Marijke Arijs. Querido, 2015. Orig.: Catherine Certitude, 1988. ISBN 978 90 451 1821 5.


'Papa était à la fois très anxieux et très impatient de se rendre au cocktail de printemps, chez les parents d'Odile.
  Des gens très bien, ces Ancorena, me répétait-il d'un ton mondain   que je ne lui connaissais pas.
Après le déjeuner, nous étions assis sur le banc du square Saint Vincent de Paul, et il faisait des projets d'avenir.
  Tu sais, ma petite Catherine... Il faut peu de choses pour que la vie devienne plus agréable... peu de choses... C'est une question de milieu, d'entourage... J'ai vraiment hâte de  voir ces Ancorena...'

---

'Tabélion... Encore un nom qui résonne dans ma mémoire, et son écho provoque chez moi une émotion. Ce Tabélion avait dû beaucoup frapper l'imagination de papa : trente ans plus tard, il garde encore sa carte de visite dans son portefeuille. Il me l'a montrée l'autre soir. Le bristol   était un peu jauni :

René Tabélion

S.E.F.I.C.

1 rue Lord Byron (8e) ELY.83.50.

C'était le seul invité qui lui avait adressé la parole au cours du cocktail de printemps.'

'Si je t'ai invitée ce soir au restaurant, m'a dit papa, c'est pour te parler de ce voyage... Eh bien, oui, ma petite Catherine, nous partons en Amérique... En Amérique où nous allons rejoindre ta maman...'

---

'  Tu verras, Catherine... Nous serons heureux en Amérique...
Il a allumé une cigarette, il a renversé la tête   et il a fait un rond de fumée.
  Bientôt nous serons dans le Nouveau Monde... The New World... Mais, comme le dit Casterade, il ne faut pas oublier la France...
Sur le moment, je n'ai pas prêté grande attention à cette remarque.
C'est aujourd'hui, après toutes ces années, qu'il me semble l'entendre, distinctement, comme si j'étais encore l'enfant de cet après-midi-là, square Saint Vincent de Paul.
Je pense souvent à mon école, rue des Petits Hôtels, au square où je jouais avec mes camarades dans la poussière des après midi d'été, à notre magasin et à la balance sur laquelle nous nous pesions, papa et moi. Je pense à Monsieur Casterade qui nous lisait ses œuvres. Et aussi à Madame Dismaïlova dont je n'aurai jamais entendu la vraie voix.
Nous restons toujours les mêmes, et ceux que nous avons été, dans le passé, continuent à vivre jusqu'à la fin des temps. Ainsi il y aura toujours une petite fille nommée Catherine Certitude qui se promènera avec son père dans les rues du Xe arrondissement, à Paris. '

---

' Et j'allais le rejoindre sur la balance. Nous restions là, tous les deux, les mains de papa sur mes épaules. Nous ne bougions pas. Nous avions l'air de prendre la pose devant l'objectif d'un photographe. J'avais ôté mes lunettes, et papa avait ôté les siennes. Tout était doux et brumeux autour de nous. Le temps s'était arrêté. Nous étions bien. '

---

' Papa et Monsieur Casterade ont ouvert les caisses. Elles contenaient des statuettes de danseuses classiques. Dans certaines caisses, les statuettes étaient brisées et nous avons rangé leurs morceaux sur les étagères du magasin. Puis mon père a refermé les autres caisses et il a téléphoné. Il parlait dans une langue étrangère. Il a raccroché le combiné du téléphone et Monsieur Casterade a dit :

Faites attention, Georges : vous vous lancez dans une aventure périlleuse ... Le reçu que vous avez signé ne peut pas être pris en considération par les douanes françaises... Rappelez vous l'affaire des mille après ski autrichiens auxquels vous avez fait franchir la douane. Ils ont failli vous entraîner très loin, vos après ski... Sans moi, vous auriez eu bonne mine derrière les barreaux ...

Mais mon père avait ôté ses lunettes et gardait le silence. Le soir, un autre camion est venu prendre livraison des caisses de danseuses. Il ne restait plus que les statuettes brisées. Chaque soir, nous nous amu-sions, papa et moi, à recoller leurs morceaux et à les aligner au fur et à mesure sur les étagères. Et nous contemplions toutes ces rangées de danseuses.

 Ma petite Catherine, m'a dit papa, ça te plairait d'être une danseuse toi aussi ? Comme maman ? '

---

' Au dessus de la façade du magasin une grande vitre dépolie qui décourageait la curiosité des passants de la rue d'Hauteville il était écrit en caractères bleu marine : «CASTERADE & CERTITUDE Exp. Trans.» Certitude est notre nom de famille, à mon père et à moi. Ici, en Amérique, on le prononce Tcer ti tiou de, avec difficulté, mais à Paris, cela sonnait clair et français. Papa m'a explique, plus tard, que notre vrai nom était beaucoup plus compliqué. Quelque chose comme : Tscerstistscekvadze, ou Chertchetitudjvili. Un après-midi d'été, juste avant la guerre, quand papa était jeune, il avait eu besoin d'un extrait d'acte de naissance et il s'était rendu à la mairie du IXe arrondissement de Paris, là où son père à lui l'avait inscrit sous leur nom de Tscerstistscekvadze ou Chertchetitudjvili. Dans le bureau désert et ensoleillé de l'état civil , un employé se tenait, solitaire.

Au moment de transcrire sur la fiche le nom si compliqué de mon père, il avait poussé un soupir . D'un mouvement machinal, il avait chassé un essaim d'abeilles invisibles, des moustiques, des grillons , comme si ces Czer, ces Tser, ces Tits, et ces Tce du nom de mon père lui avaient évoque le bourdonnement de centaines d'insectes autour de lui.

 Vous avez un nom qui donne chaud, avait il dit à papa en s'épongeant le front . Et si on le simplifiait ? Ça vous irait... Certitude ?

 Si vous voulez, avait dit papa.

 Alors, va pour Certitude.

Le magasin de la rue d'Hauteville portait donc pour enseigne : « CASTERADE & CERTITUDE Exp. Trans. » Que signifiait « Exp. Trans. » ? Mon père est toujours resté discret et évasif là dessus.

Expéditions ? Exportations ? Transit ? Transports ?

Le travail se faisait de nuit. Souvent, j'étais réveillée par des allers et venues de camions qui s'arrêtaient et laissaient tourner leur moteur. Par la fenêtre de ma chambre, je voyais des hommes entrer et sortir du magasin en transportant des caisses. Papa et Monsieur Casterade, au milieu du trottoir, dirigeaient ces activités nocturnes de manutention. Papa tenait un registre ouvert à la main, et au fur et à mesure que l'on déchargeait les caisses d'un camion ou que l'on chargeait un autre camion, il prenait des notes. '

---

Casterade, overigens, betekent niets, maar komt qua klank in de buurt van castor (bever), cascade (waterval) en castrer (castreren).